अलंकृत मंदिराचे लावण्य

ओंकार वर्तले-ovartale@gmail.comजालना जिल्ह्यातील भोकरदन तालुक्यात अन्वा या नावाचे एक छोटे खेडे आहे. महाराष्ट्राचे कलावैभव असलेल्या अजंठापासून सोळा किलोमीटर अंतरावर तर छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातील सिल्लोडपासून अवघ्या सत्तावीस किलोमीटरवर हे गाव आहे. छत्रपती संभाजीनगर-अजिंठा रोडवरील गोळेगावपासून या गावात जाता येते..प्रवासाच्या दृष्टीने हे गाव तसे छत्रपती संभाजी नगरपासून जवळ; आहे मात्र जालन्यात. त्यामुळे कधी या भागात अजिंठा-वेरूळच्या पर्यटनासाठी आले की न चुकता या गावात यायलाच पाहिजे. एकदा का वाट वाकडी करून आलो की या गावाचा महिमा कळेल. या छोट्या गावात दडलाय पर्यटनाच्या दृष्टीने एक खजिना. गाव जरी छोटेसे असले तरी या गावात उभे आहे एक नितांत सुंदर मंदिराचे पाषाण-पुष्प. भगवान शिवाला समर्पित असलेले. एक कलेचा प्रासाद. मंदिर स्थापत्याचा अप्रतिम आविष्कार म्हणून येथल्या शिव मंदिराचा जो काही अनुभव येईल तो शब्दातीत असेल..गावाच्या ऐन मध्यवस्तीत हे मंदिर उभे आहे. ते भारतीय पुरातत्त्व खात्याने संरक्षित केल्यामुळे निगराणी राखली जाते आणि स्वछताही बऱ्यापैकी आहे. भर नागरी वस्तीतून आपण आत आलो की मंदिराच्या बंदिस्त प्रांगणात प्रवेश करतो. चहूबाजूंनी घातलेले हे दगडी कुंपण आपल्याला आत एक वेगळेच विश्व उलगडून दाखवते. मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. या मंदिरांच्या संदर्भात कोणताही लिखित पुरावा किंवा शिलालेखही अजूनपर्यंत तरी उपलब्ध झाला नाही. त्यामुळे साहजिकच मंदिर निर्मितीचा नेमका अचूक काळ सांगता येत नाही; पण अनेक अभ्यासक या मंदिराचे स्थापत्य, मूर्तिकाम यावरून निर्मितीच्या आधारे वेगवेगळे अनुमान काढतात..एका मोकळ्या प्रांगणात बरोबर मध्यावर उंच दगडी जोत्यावर हे मंदिर उभे आहे. मंदिर प्रांगणाच्या सीमाभिंती सध्या पडीक अवस्थेत आहेत. मंदिराची उंची मात्र आपल्याला चकित करते. इतर मंदिरात एवढ्या उंचीवर असे मंदिर उभारलेले आपल्याला आठवतही नसते. याला कारण हे मंदिर जमिनीपासून साधारण ४ फुटांहून अधिक उंचीच्या पीठावर उभे आहे. पीठावर जाण्यासाठी पायऱ्यादेखील आहेत. पायऱ्यांच्या सुरुवातीला अगदी जमिनीलगत दोन्ही बाजूला दोन देवकोष्ठे आहेत. दोन्ही बाजूंना वैष्णव द्वारपाल आहेत. यावरून हे मंदिर पूर्वी विष्णूचे असावे, असे अभ्यासकांचे मत आहे..एकंदरीतच मंदिराची ढोबळ रचना गर्भगृह, सभा मंडप, अंतराळ अशी असून मुख्य मंडपाच्या समोरच पूर्वेला अर्ध-मंडप आहे. आपला प्रवेश याच अर्धमंडपातून सभामंडपात होतो. मंडपाच्या तिन्ही भिंतींवर आकर्षक भद्र आहेत. त्यांच्यामुळे विशिष्ट कोन तयार झाले. त्यातूनच मंडपाचा तारकाकृती आकार तयार झाला आहे. मंडपाला तिन्ही बाजूला अर्धमंडप आहेत. मंडपाला आतील बाजूला उंचावलेले असे पीठ आहे म्हणजेच आसनव्यवस्था आहे. या मंडपात सर्वात आकर्षक गोष्ट म्हणजे मंडपाचे छत. हे छत म्हणजे स्थापत्याचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे. ते घुमटाकार आहे. घुमटाच्या मध्यावर एक अर्धवट उमलते फुल खाली लोंबत आहे, असे कोरलेले आहे. त्याच्या भोवती लहान लहान आठ फुले कोरलेली आहेत. ही नक्षी पाहून आपण काही क्षण चक्रावतोच. कागदावरही असे नक्षीकाम उतरवणे अवघड आहे; पण तत्कालीन कलाकारांनी हे कसब मात्र पाषाणात उमटवलंय..मंडपाचे बाकीचे छत सपाट आहेत. कमळाची नक्षी छतावर आहे. मंडपाच्या मध्यभागी थोडासा उंच असा दगडी उंचवटा आहे. यालाच रंगमंडप म्हणतात. याच रंगमंडपाच्या भोवताली मंडपाचे खांब वर्तुळाकार असे उभारले आहेत. त्यामुळे या रंगमंडपाला वेगळीच झळाळी प्राप्त झाली आहे. रंगमंडप हा नृत्य आदी कला यासाठी उभारलेला असतो. मंदिराचे सांस्कृतिक अवयवच जणू. कलाकाराचे नृत्य-संगीत-गायन आदी कार्यक्रम इथेच होत असत. याचा पृष्ठभाग मात्र एकदम गुळगुळीत आहे. याच रंगमंडपात नंदी दिसतो; पण याची ही जागा नसावी..मंडपामध्ये असलेले स्तंभ हा आणखी एक आकर्षणाचा विषय. विविध भौमित्तिक रचना अंगावर घेऊन असलेले हे खांब आहेत. त्यामध्ये १२ मुख्य स्तंभ, आठ लहान स्तंभ अर्धमंडप आणि उरलेले अंतराळाच्या बाजूला आहेत. त्यांपैकी चार मंडपाच्या मध्यभागी आहेत. अतिशय अलंकारित आणि नक्षीकामाने सजलेले हे स्तंभ आवर्जून पहावे असेच आहेत. मंडपाच्या मधल्या चौरसाकृती, कमी उंचीच्या पीठावर प्रत्येक कोपऱ्यावर एक असे चार स्तंभ आहेत. या स्तंभांनी घुमटाला आधार दिलेला आहे. येथील स्तंभ हे दोन प्रकारच्या ओळीत दिसतात. रंगमंडपाच्या भोवताली एक ओळ आणि त्याच्याच मागे दुसरी ओळ. ही रचना मात्र आवर्जून पाहण्यासारखी..हे पाहून आपण अंतराळ कक्षात येतो. मंडपाच्या चार स्तंभांच्या ओळीमुळे अंतराळ मंडपापासून विलग झालेला दिसतो. ही रचना वैशिष्ट्यपूर्ण. या दालनात भिंतीवर देवकोष्टके नाहीत. अंतराळातून आपण गर्भगृहाच्या समोर येतो. गर्भगृह हे चौरसाकृती असून याचे प्रवेशद्वार कोरीव कामाने नटलेले आहे. यावर चार द्वारशाखा दिसतात. पहिल्या शाखेवर एकमेकांत गुंतलेल्या सिंहांची लहान शिल्पे आहेत, तर दुसरी शाखा ही नक्षीची आहे. तिसरी स्तंभशाखा आहे. चौथ्या द्वारशाखेवर पुन्हा नक्षी कोरलेली आहे. शेवटच्या द्वारशाखेवर यक्ष मूर्ती हातातील हारासहीत कोरलेल्या आहेत. ललाट पट्टीवर गणेश कोरलेला आहे. वरती तोरणाची नक्षी आहे. तोरणाच्याही वर म्हणजे उत्तरांगजवळ देवांच्या मूर्ती आहेत. त्यातील एकूण पाच लघुकमानीमध्ये पाच देवमूर्ती आहेत. गर्भगृहाच्या भिंती सपाट आणि साध्या आहेत. मध्यावर शिवलिंग आहे. गर्भगृहाचे छत घुमटाकार आहे; परंतु हा घुमट उंच नाही तसेच मंडपातील घुमटाप्रमाणे त्यावर नक्षीही नाही..खुणावणारे मंदिर वैभव.हे पाहून झाले की आपण बाहेरील भागाकडे येतो. मंदिराचे अंतराळ, गर्भगृह यांच्या भिंतीचे अनेक कोन तयार झाले. यामुळे मंदिराची रचना तारकाकृती झाली. या अशा रचनेमुळे मंदिराभोवती आपण प्रदक्षिणा मारू शकतो. तसेच कलाकारानाही भिंतीच्या या विविध कोनांवर शिल्पकाम करणे सोपे व्हायचे. कलाकुसरीसाठी असे विविध कोण मुद्दाम तयार केले जायचे. त्यामुळेच मंदिराच्या बाह्य भिंतींवर देवदेवतांची शिल्पे, कोरीव काम आढळते. यामध्ये विष्णूची अनेक प्रकारची शिल्पे दिसतात. असे विष्णूंचे शिल्पांकन भारतात अन्यत्र ठिकाणी आढळत नाहीत. यावरूनसुद्धा हे मंदिर विष्णूचे असावे; पण कालांतराने यामध्ये शिव-लिंगाची स्थापना झाल्याचे अभ्यासक मानतात. म्हणजे या मंदिराचा प्रवास हा वैष्णव ते शैव असा झाल्याचे सांगण्यात येते. आडवाटेवर असणारी अशी ठिकाणे आपली भटकंती समृद्ध करत असतात. आपण भटकंतीसाठी अजिंठ्याला येत असतो; पण तिथून अगदी काहीच किलोमीटरवर असलेल्या अन्वाकडे मात्र दुर्लक्ष करतो. खरे तर हे अन्वा अतिशय लहान गाव असून, येथील अलंकृत मंदिर सुखद धक्का देणारे आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

अलंकृत मंदिराचे लावण्य

Related Stories