देशाचा आत्मा...

भारताच्या वायव्येपासून ईशान्येपर्यंत तब्बल अडीच हजार किलोमीटरहून अधिक लांबवर पसरलेली पर्वतरांग म्हणजे हिमालय. अजस्र, महाकाय, बलाढ्य अशी अनेक विशेषणं ज्याला लावता येतील, असा हा हिमालय. कधी विचार केला आहे? हा हिमालय नसता तर काय झालं असतं? मला तर असं वाटतं आपलं अस्तित्व आहे, कारण हिमालय आहे..आपली भारतीय म्हणून असलेली ओळख ही हिमालयामुळेच आहे, अन्यथा आपली संस्कृती ही उदयास आली नसती किंवा टिकली देखील नसती. काय झालं असतं हिमालय नसता तर? जर हिमालय अस्तित्वात नसता, तर भारतीय उपखंडाचं स्वरूप आज आपण पाहतो त्याहून पूर्णतः वेगळं झालं असतं. हिमालय ही केवळ एक पर्वतरांग नाही, तर ती भारताच्या भूगोलाची, संस्कृतीची ओळख आणि इतिहासाचा आत्मा आहे..हिमालयाचं अस्तित्व म्हणजे भारताला मिळालेले एक अमूल्य वरदान आहे, ज्यामुळं आपल्या देशाचा नैसर्गिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक ठेवा समृद्ध झाला आहे. जर हिमालय नसता, तर त्याचे परिणाम केवळ आपल्याला जाणवले नसते, तर आपल्या अस्तित्वाच्या मूलभूत पायावरच प्रश्नचिन्ह उभे राहिले असते.हिमालयाचा अभाव भौगोलिकदृष्ट्या भयावह ठरला असता. हिमालयाच्या उत्तरेला थंड सायबेरियन प्रदेश आहे. सोबत उजाड, करड्या वाळवंटी प्रदेशाचा भाग देखील आहे. येथून येणारे थंड वारे आणि धूलिकणांचे लोट अडवणारी पर्वतरांग म्हणजे हिमालय. ही पर्वतरांग थंड वाऱ्यांपासून भारताला संरक्षण देते..जर हिमालय नसता, तर उत्तरेकडील राज्ये थेट हाडे गोठवणाऱ्या वाऱ्यांच्या तडाख्याखाली आली असती आणि देशभरातील हवामान प्रचंड थंड व उष्णतेच्या टोकाला गेले असते. इतकंच नाही तर भारतातील पर्जन्यमान देखील बदलले असते. आपण खूप नशीबवान आहोत कारण नैर्ऋत्य मोसमी मान्सूनच्या वाऱ्यांमुळे आपल्याकडे मुबलक पाऊस पडतो. हिमालय नसता तर मॉन्सूनच्या वाऱ्यांची दिशा बदलली असती आणि त्याचा पहिला थेट परिणाम भारताच्या कृषी अर्थव्यवस्थेवर झाला असता..आजही कृषी अर्थात शेती ही आपल्या अर्थव्यवस्थेचा, भारतीय अस्तित्वाचा कणा आहे. जर कृषी व्यवस्था उभी नसती राहिली, कोलमडली असती तर आपलं अस्तित्वच संपुष्टात आलं असतं. फक्त मान्सूनचं वारंच नव्हे तर आपलं जनजीवन ज्यावर अवलंबून आहे त्या नद्या देखील अस्तित्वात नसत्या. गंगा, यमुना, ब्रह्मपुत्र आणि सिंधू यांसारख्या नद्यांचा उगमच झाला नसता. या नद्या फक्त जलपुरवठ्याचा नव्हे, तर भारतीय संस्कृतीचा गाभा आहेत. त्यांच्या अभावी गंगेचे मैदानच विकसित झाले नसते आणि भारतात शेतीचा विस्तार अपूर्ण राहिला असता. हा झाला भूगोल. पण हिमालय नसता तर आपला इतिहासही बदलला असता..इतिहासाच्या प्रवाहावर हिमालयाचा ठसा कायम आहे. प्राचीन काळात हा पर्वत भारतासाठी एक अभेद्य किल्ला ठरला. जर हिमालय नसता, तर मध्य आशियातील आक्रमणं अधिक सहजपणे भारताच्या हद्दीत घडली असती. या आक्रमणांमुळे भारताची सांस्कृतिक एकात्मता टिकून राहिली नसती. व्यापार मार्गांमध्ये बदल झाले असते, कारण हिमालयातून जाणाऱ्या रेशीम मार्गाने भारताला मिळणारी जागतिक व्यापाराची संधी कमी झाली असती.राजकीय आणि सामरिक दृष्टीने हिमालयाचे अस्तित्व भारतासाठी वरदान आहे. जर हिमालय नसता, तर भारत आणि चीन यांच्यातील सीमारेषा निसर्गनिर्मित असल्यामुळेच स्पष्ट झाली नसती आणि सीमावाद अधिक तीव्र स्वरूपात उभे राहिले असते. लष्करासाठी ही नैसर्गिक भिंत उरली नसती, ज्यामुळे देशाच्या सुरक्षा योजनेवर मोठा परिणाम झाला असता..हिमालय नसता, तर स्थानिक लोकांच्या उपजीविकेवर त्याचा खोलवर परिणाम झाला असता. हिमालयीन वनस्पती आणि खनिजसंपत्ती ही अनेकांसाठी रोजगाराचे साधन आहे. औषधी वनस्पती आणि खनिजांचा शोध घेणे हे संपूर्णपणे थांबले असते. तसेच, हिमालयातील पर्यटन हा आर्थिक विकासाचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे.गिर्यारोहण, ट्रेकिंग आणि धार्मिक यात्रा यांचा अभाव राहिल्याने रोजगाराच्या अनेक संधी नष्ट झाल्या असत्या. हिमालय नसता तर एव्हरेस्ट नसतं. एव्हरेस्ट नसतं तर गिर्यारोहणाचा आयाम वेगळा असता. एव्हरेस्ट आणि हिमालय नसता तर कदाचित नेपाळ हा देश आज जसा आहे तसा कदाचित दिसला नसता. फक्त एव्हरेस्ट व इतर गिर्यारोहण क्षेत्रावर निगडित अशी खूप मोठी इंडस्ट्री नेपाळमध्ये आज उभी आहे..नेपाळ सरकारच्या एकूण उत्पन्नापैकी ३०-३५ टक्के उत्पन्न हे केवळ एव्हरेस्ट व निगडित गिर्यारोहणावर अवलंबून आहे. साध्या ट्रेकपासून ते एव्हरेस्टपर्यंत विविध ट्रेकसाठी लोक आज नेपाळमध्ये येतात. कुणी काठमांडूच्या छोट्याशा हॉटेलमध्ये राहण्यासाठी २००-५०० रुपये खर्च करून अर्थव्यवस्थेला हातभात लावतात तर गिर्यारोहक एव्हरेस्ट चढाईसाठी प्रत्येकी ११ हजार अमेरिकी डॉलर एवढी फी भरतात. हे झालं अर्थकारण.नेपाळचं समाजकारण, तिथली संस्कृती देखील काहीशी वेगळी नक्कीच असती. नेपाळमध्ये प्रामुख्याने वसलेली, वाढलेली शेर्पा सारखी एक संपूर्ण जमात अस्तित्वात नसती. हे आज सगळं आहे कारण हिमालय आहे. भारताचं भारतीयपण हिमालयामुळेच अबाधित आहे. भारतात रेल्वे विस्तारली ती देखील हिमालयामुळेच. हिमालयात असलेल्या विपुल देवदार वृक्षांचा उपयोग रेल्वेच्या मार्गांचा पाया बनविण्यासाठी करण्यात येऊ लागला..ब्रिटिशांनी याचा वापर करून हिमालयातील देवदारची खोडं थेट कन्याकुमारीपर्यंत पोहोचवत रेल्वेचं जाळं उभारलं. दळणवळणाच्या अशा संसाधनामुळेच भारतीय अर्थव्यवस्था रुजण्यास व बहरण्यास मदत झाली. हिमालय नसता तर कदाचित हे चित्र वेगळं असतं. या हिमालयाने आपल्याला निसर्ग दिला, तशी लोकं, त्यांची संस्कृती दिली. काश्मीर असो की अरुणाचल, स्थानिक संस्कृतीचा अविभाज्य भाग काय असेल, तर हिमालय.हिमालय भारतीय अध्यात्माचा शिखरबिंदू आहे. तो केवळ पर्वत नाही, तर तो आध्यात्मिक उंचीचा प्रतीक आहे. गंगेच्या पवित्र प्रवाहापासून कैलास पर्वताच्या शिखरापर्यंत हिमालयाने भारतीय संस्कृतीला दिशा दिली आहे. जर हिमालय नसता, तर भारतीय सभ्यता आणि संस्कृतीची व्याख्या बदलली असती. जैवविविधतेच्या दृष्टीनेही हिमालयाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. अनेक दुर्मीळ प्रजातींना हिमालयाने आश्रय दिला आहे. जर तो नसता, तर या प्रजाती नामशेष झाल्या असत्या किंवा त्यांची साखळी विस्कळीत झाली असती..हिमालय हा भारताच्या भावनिक, सांस्कृतिक आणि भौगोलिक ओळखीचा अविभाज्य भाग आहे. जर हिमालय नसता, तर आपली जमीन, पाणी, हवामान, आणि माणसांच्या जीवनशैलीवर त्याचे दूरगामी परिणाम झाले असते. त्याचा अभाव ही केवळ कल्पना असूनही ती भयावह वाटते, कारण हिमालयाचे प्रत्यक्ष अस्तित्व आपल्याला किती मोठ्या प्रमाणावर पोषक आहे, हे लक्षात येते. म्हणून, हिमालयाचे संवर्धन करणे ही केवळ एक जबाबदारी नाही, तर आपले नैतिक कर्तव्य आहे. हिमालय आहे म्हणूनच भारत आज जगाच्या नकाशावर आपले नाव कोरू शकला.(लेखक हे ज्येष्ठ गिर्यारोहक असून, अखिल महाराष्ट्र गिर्यारोहक महासंघाचे अध्यक्ष आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

देशाचा आत्मा...

Related Stories