‘रेला’चा निसर्ग स्वर...

आदिवासींची ओळख त्यांच्या देवे या समूहावरून कशी व्हायची ते मागच्या भागात आपण पाहिलं. प्राचीन काळात अगदी आर्यांमध्ये सुद्धा सगोत्र विवाह व्हायचे, ग्रीकांमध्ये शुद्ध राजवंशाचं रक्त राखण्यासाठी सख्ख्या बहीण-भावाची लग्न लावली जायची. त्याच्या कित्येक वर्षांपूर्वी आदिवासींनी एकाच रक्तात नव्हे तर कुटुंबातही जैविक संबंध येऊ नये म्हणून ही व्यवस्था निर्माण केली होती..आजचे वैज्ञानिक सांगतात, की एकाच रक्तात संबंध (Inbreeding) झाले तर जनुकं प्रदूषित होऊन पुढची पिढी व्यंग असलेली किंवा निकस निर्माण होऊ शकते. आज जिनोम टेक्नोलॉजीच्या नावानं आपल्याला जे माहीत आहे ते कित्येक वर्षांपूर्वी आदिवासींनाही माहीत होतं. तरी आपण त्यांना मागास म्हणतो.आता राहिला प्रश्न ७५० या आकड्याचा... तर याच आकड्यावरून आदिवासींची ७५० गोत्र तयार करण्यात आली आहेत. यातील प्रत्येक गोत्राला एक वृक्ष, एक प्राणी, एक पक्षी असं कुलचिन्ह देण्यात आलं आहे. आदिवासींची नावं आपल्याला विचित्र आणि अर्थहीन वाटतात. पण तसं मुळीच नाही. टेकाम, मरकाम, कतलामी, ताडाम, नयताम किंवा नैताम ही नावं तुम्हाला निरर्थक वाटत असतील..पण टेका म्हणजे साग आणि मर्रा म्हणजे झाड, मरका म्हणजे आंबा आणि मर्रा म्हणजे झाड, कतला म्हणजे कतला जातीचा मासा आणि मी चा अर्थ मीन म्हणजे मासा असाच आहे. ताडाम म्हणजे ताड मर्रा अर्थात ताडाचं झाडं, नै म्हणजे कुत्रा अर्थात ही जी आडनावं आहेत ती त्यांच्या कुलचिन्हाची (टोटेम) निदर्शक आहेत.विशेष म्हणजे एखाद्याचं वृक्ष कुलचिन्ह ताड असेल तर तो इतर वृक्ष तोडू शकतो पण ताडाचं झाड नाही तोडू शकत, पक्ष्यांमध्ये त्याचं कुलचिन्ह पारवा असेल तर तो सगळे पक्षी मारू शकतो पण पारवा नाही मारू शकत, प्राण्यांमध्ये त्याचं कुलचिन्ह सांबर असेल तर तो सगळे प्राणी मारू शकतो पण सांबर नाही मारू शकत. याचा सोपा अर्थ असा आहे, की या ७५० गोत्र पद्धतींच्या माध्यमातून कुलचिन्हांची निर्मिती करून तेवढे वृक्ष, प्राणी, पक्ष्यांच्या प्रजातींचं संरक्षणच करण्यात आलं आहे. म्हणून आदिवासींना जे मागास समजतात त्यांची मला कीव येते..आज आपल्या तथाकथित आधुनिक संस्कृतीत ज्या सामाजिक समस्या आहेत त्यावरील उपाय आपल्याला आदिवासी संस्कृतीतच मिळू शकतात. वर्षानुवर्षे चालत आलेली हुंडा पद्धतीच घ्या. आदिवासींमध्ये ही प्रथाच उलटी आहे. म्हणजे वधूला नाही तर वराला हुंडा द्यावा लागतो. तो हुंडा देण्यास सक्षम नसेल तर त्याला घरढगल्या (घरजावई) जाऊन सासरी राबावं लागतं. हुंड्याची रक्कम फिटेपर्यंत सासरची मंडळी जी कामं सांगतील ती निमूट करावी लागतात.वरातसुद्धा वधूची वराच्या घरी जाते. विधवा पुनर्विवाहासाठी आपल्या समाजसुधारकांना किती खस्ता खाव्या लागल्या. पण आदिवासींमध्ये विधवांची वेगळी ओळख कधीच दिसणार नाही. ती इतर महिलांसारखीच दिसेल. तिला हवं तेव्हा लग्न करण्याचा अधिकारही या संस्कृतीनं बहाल केला आहे. अशा कितीतरी सामाजिक समस्या आहेत, ज्या तथाकथित आधुनिक संस्कृती सोडवूच शकल्या नाहीत. पण आदिवासी संस्कृतीत अशा सामाजिक समस्यांना सुरुवातीपासूनच स्थान नाही..आदिवासींचं गोटुलही असंच नाहक बदनाम झाले. आदिवासी गावांमध्ये सर्व ग्रामस्थ मिळून एक मोठं सार्वजनिक घर बांधतात. यालाच गोटुल म्हणतात. या गोटुलचा उपयोग पुढच्या पिढीला शिक्षण देण्यासाठी होतो. मात्र एवढंच नाही तर याचा वापर बाहेरून आलेल्या पाहुण्यांसाठी विश्रामगृह म्हणून, सार्वजनिक भोजनासाठी, कार्यक्रमासाठी, समूहातील न्यायनिवाड्यासाठी अशा अनेक प्रसंगी केला जातो.गोटुलमध्ये तरुण मुलं, मुली लहान मुलांना शिकारीचं तंत्र, जंगलाचं ज्ञान आणि इतर बरंच पारंपरिक ज्ञान देतात. मुळाच या जगातलं पहिलं गुरुकुल पहांदी पारी कुपार लिंगो आणि त्यांची बहीण जंगो रायताड यांनी सुरू केलं होतं. या गोटुलमध्ये आदिवासी युवावर्गाची नाच, गाणीही होतात तेवढ्यावरून भारतात आलेल्या ब्रिटिशांना ही त्यांची क्लब किंवा कॅबरे संस्कृती वाटली. त्यांनी आपल्या पाश्चात्त्य सांस्कृतिक चश्म्यातून बघत गोटुलची रसभरीत वर्णनं केली. तीच री पुढं अनेक भारतीय लेखकांनी ओढली आणि गोटुल नावाचं शैक्षणिक, सांस्कृतिक केंद्र उगाच बदनाम झालं..खरंतर निसर्गाच्या सान्निध्यात राहत असलेल्या आदिवासींचं नातं रानातल्या आदिम नादाशी आहे. खळाळती नदी, उंचावरून लयबद्ध कोसळणारा धबधबा, भ्रमराचं गुंजन, पक्ष्यांचा कलरव अशा सगळ्या नादमधुर ध्वनींशी त्यांनी अद्वैत साधलं आहे. त्यांच्या गीत, नृत्याच्या शोधाची कथासुद्धा मोठी रंजक आहे.एकदा पहांदी पारी कुपार लिंगो यांचे शिष्य पेनगंगा नदीवर स्नानाला गेले. येताना त्यांना अमृतकलशाप्रमाणं दिसणाऱ्या सोनवर्खी रसरशीत फुलांनी अंगोपांगी बहरलेला मोहवृक्ष दिसला. तिथून रूSSS रूSSS रूSSS असा आवाज येत होता. जवळ जाऊन बघतात तर असंख्य भुंगे फुलांभोवती एका लयीत फेर धरत गुंजारव करत होते. त्यामुळे मोहित झालेल्या या शिष्यांनीही एकमेकांचे हात हातात घेऊन तसाच रूSSS रूSSS रूSSS आवाज करत फेर धरायला सुरुवात केली..त्या गुंजारवात आणि लयबद्ध नृत्यात ते इतके तल्लीन झाले, की त्यांना गुरुकडे परतायला खूप उशीर झाला. लिंगो यांनी त्यांना उशिरा परतल्याबद्दल विचारणा केली तेव्हा त्यांनी ते झाड, भुंगे, नृत्य सारं सांगितलं. लिंगो यांनी याच घटनेतून पुढं गीत, नृत्याचा आविष्कार केल्याचं सांगितलं जातं. हे रूSSS रूSSS रूSSS चे स्वर रेन, रेन, रेन आणि पुढे रेला, रेला, रेला असे झाले. प्रत्येक रेला गीताच्या प्रारंभी हे रेला, रेला शब्द येतात. आदिवासींकडे जन्मापासून मरणापर्यंत प्रत्येक प्रसंगासाठी गाणी आहेत.तथाकथित आधुनिक संस्कृतीच्या प्रत्येक समस्येसाठी उत्तरही आहेत. त्यांच्या आदिम संस्कृतीनं इतर संस्कृतींपेक्षाही अधिक चांगली व्यवस्था निर्माण केली. पण ती व्यवस्था, त्यांची संस्कृती समजून न घेता त्यांना मागास, आधुनिक किंवा मुख्य प्रवाहापासून दूर असलेले सांगितलं गेलं..हे आदिवासींना पिढ्यानपिढ्या त्यांच्या कानीकपाळी ओरडून अगदी गोबेल्सच्या तंत्राप्रमाणंच सांगितलं गेलं. त्यामुळे नवी आदिवासी पिढी आपल्याच संस्कृतीबद्दलच्या हीन भावनेनं ग्रस्त झाली. आपले पूर्वज, आपली भाषा, आपली संस्कृती या सगळ्यांपासून दुरावत गेली. आज अनेक आदिवासी मुलांना त्यांची गोंडी, माडिया ही मातृभाषाच येत नाही.जेव्हा एक भाषा मरते तेव्हा त्या भाषेतून हजारो पिढ्यांपासून चालत आलेलं ज्ञानही मरतं. म्हणून आदिवासी बांधवांनी नव्या जगाशी नक्कीच नातं जोडावं. इंग्रजीच काय, जर्मन, फ्रेंच, स्पॅनिश अशा जागतिक भाषा आत्मसात कराव्यात. पण आधुनिक रॅप सॉंग गाताना आपल्या रेला गीताचे सूर हरवू देऊ नये. नेमकी मेख इथंच आहे..त्यामुळे अतिदुर्गम मोहगावात जेव्हा आदिवासी बालकांना इंग्रजीसोबत गोंडी भाषा शिकवण्यासाठी, त्यांच्या आदिम संस्कृतीचं ज्ञान देण्यासाठी शाळा सुरू केली जाते, तेव्हा सरकार त्या शाळेला अनुदान सोडाच पण मंजुरीही देत नाही. उलट कारवाईची धमकी देते. चहूबाजूंनी सुरू असलेलं तथाकथित आधुनिक संस्कृतींचं अतिक्रमण इतकं जोरदार आहे, की आदिवासींची नवी पिढी आपला समृद्ध आदिम वारसा हरवत चालली आहे.अशा वेळेस मला नुकतीच घडलेली एक घटना प्रकर्षानं आठवते. न्यूझीलंडच्या सर्वांत तरुण खासदार, हाना-राविती माईपी-क्लार्क यांनी वादग्रस्त करार तत्त्वे विधेयकाची प्रत फाडली आणि सभागृहाच्या सत्रादरम्यान पारंपरिक माओरी हाका नृत्य केले होते..सुटाबुटात असलेल्या या माओरी जमातीच्या आदिवासी तरुणीनं आपल्या आधुनिक वेशातही तेवढ्याच आत्मीयतेनं जपलेला पूर्वजांचा वारसा हाका नृत्याच्या स्वरूपात सादर केला. तिनं हाका नृत्यातून अखिल आदिम जमातींना मारलेल्या ''हाका'' आमच्या आदिवासींपर्यंत पोहोचतील आणि ते आपल्या वैभवशाली संस्कृतिप्रति जागरूक होतील तो सुदिन !... अन्यथा रेलाचे सूर हरवतच जातील..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.