परभणीचे ‘बारव’ वैभव

ओंकार वर्तले - ovartale@gmail.comआपल्या महाराष्ट्रात ‘बारव’ या विविध राजवटींच्या अधिपत्याखाली अस्तित्वात आल्या. त्या निर्माण करताना कारागिरांनी स्थापत्याची कमाल केली. मराठवाड्यातील सांस्कृतिक, ऐतिहासिक वैभवात भर घालणारी ‘वालूरची बारव’ अर्थात पायऱ्यांची विहीर बघितलीच पाहिजे. .परभणी हा मराठवाड्यातील एक जिल्हा. ज्याला पूर्वी ‘प्रभावतीनगर’ असेही म्हटले जात होते. हा प्रदेश पूर्वी निजाम राज्याचा भाग होता. या जिल्ह्यात काही काही सुंदर बारवा आपल्याला दिसतात. आतापर्यंत दुर्लक्षित वारसा असलेल्या या बारवा म्हणजे कलेचा आणि पर्यटनाचा वेगळा पदर म्हटले तरी हरकत नाही. सेलू तालुक्यातील वालूर या गावी असलेली आणि जिंतूर तालुक्यातील चारठाणा या गावी असणारी बारव ही तर खास सवड काढून पाहावी याच जातकुळीतली. यापैकी वालूरची बारव तर तिच्या बांधकाम वैशिष्ट्यामुळे केवळ देशातीलच नव्हे तर जगातील एकमेवाद्वितीय बारव ठरावी. तरीपण मराठवाड्यातील सांस्कृतिक, ऐतिहासिक वैभवात भर घालणारी वालूरची बारव पर्यटकांच्या नजरेतून अगदी आतापर्यंत काहीशी दुर्लक्षितच राहिली आहे; परंतु स्थानिक आणि बारव संवर्धनाच्या चळवळीतून या ‘बारवा’ आता समोर आल्या आहेत..जालना आणि परभणी जिल्ह्याच्या सीमेवरच वालूर नावाचे गाव आहे. अनेक इतिहास अभ्यासक वालूर गावाला प्राचीन पार्श्वभूमी असल्याचे सांगतात. महर्षी वाल्मिकींनी येथे तपश्चर्या केली होती आणि त्यांच्या अंगावर वारूळ वाढल्याने गावाचे नाव ‘वारूळ’ पडले, ज्याचा अपभ्रंश होऊन ‘वालूर’ झाले अशी माहितीही आपल्याला मिळून जाते. तसेच या भागाला नाथ संप्रदायाची प्राचीन परंपरा असल्याचे ऐतिहासिक दाखलेदेखील अभ्यासक देतात. असे काही निवडक इतिहासाचे प्राचीन संदर्भाचे बोट धरून या बारवांच्या अंतरंगात शिरायचे.वालूर गावात आलो, की सुरुवातीलाच माणकेश्वराचे मंदिराचे स्थापत्य आपल्याला दिसते. हे मंदिर वालूर गावाच्या इतिहासाची साक्ष देत उभे आहे. येथूनच काही अंतर पुढे गेलो, की आगळीवेगळी बारव आपल्या पुढ्यात येते. पहिल्या नजरेतच ती आपल्याला गूढ अंतरंगात घेऊन जाते. मुख्य वस्तीतच असलेली ही बारव जरी आकाराने छोटी दिसत असली तरी तिची स्थापत्यरचना वेगळीच आहे. कधीही न पाहिलेल्या रचनेसारखीच. प्रथमदर्शनी या बारवेचा आकार नदीतील पाण्याच्या भोवऱ्याप्रमाणे फिरत्या स्वरूपाचा भासतो. .३२.२ फूट रुंद आणि ३२ फूट खोलीची ही बारव आहे. आठ बाजूने चक्राकार पद्धतीने फिरत फिरत आठ बाजूने बारवेच्या तळाशी जाणाऱ्या दगडी पायऱ्या आहेत. ही अशी अष्ट-वक्राकार रचनाच आपल्याला काही क्षण स्तंभित करते. दोन टप्प्यांत खाली उतरणाऱ्या या पायऱ्यांची संख्याही दोन टप्प्यांत विभागली गेली आहे. ज्या आठ बाजूंनी या पायऱ्यांची सुरुवात होते, त्याच्या सुरुवातीलाच आठ देवकोष्ट आहेत. सुरुवातीला यात देव-देवतांच्या मूर्ती असाव्यात; पण आता सारेच रिकामे आहेत. एवढी सुंदर बारव पण वर्तमान मात्र या निर्मितीविषयी गूढ बाळगून आहे. तरीपण या बारवेच्या बांधकाम शैलीनुसार आणि वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेनुसार सुमारे एक ते दीड हजार वर्षांपूर्वी या बारवेचे बांधकाम झाले असण्याची शक्यता अनेक अभ्यासकांनी व्यक्त केलेली आहे.ही बारव पाहिली की मग आपण चारठाणाकडे निघायचे. मंदिराचे गाव म्हणून चारठाणाची ओळख आहे. जिंतूरपासून जवळच असलेल्या या ठिकाणी गोकुळेश्वर नावाचे एक मंदिर पाहायला मिळते. जवळच मिळालेल्या एक शिलालेखानुसार हे मंदिर साधारण बाराव्या शतकातील असावे, असे अभ्यासक सांगतात. हे मंदिर अतिशय देखणे असून त्यामुळे येथील वैभवसंपन्नतेची कल्पना येते. या मंदिराची रचना त्रिदल पद्धतीची असल्यामुळे हा एक महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक दस्तऐवज असल्याचे सिद्ध होते. याच मंदिराच्या दक्षिण बाजूस ही बारव आहे..बारवेची रचना जमिनीच्या समतल असून उत्तर व दक्षिण बाजूने मुख्य प्रवेशद्वार आहे. तिसरे प्रवेशद्वार पश्चिम बाजूस आहे. त्यास उपप्रवेशद्वारही म्हणतात. चारठाणा येथील बारवेचे एक आगळंवेगळं वैशिष्ट्य म्हणजे बारवेला चारही बाजूने मंडप आहेत. एकूण मंडपापासून तीन मीटर खोलीपर्यंत असलेल्या बांधकामाचे स्वरूप नेहमीच्या बांधकामापेक्षा वेगळे आहे. या मंडपातून फेरी मारतानाचा अनुभव हा मात्र शब्दातीत आहे. या मंडपासाठी अनेक पाषाणातले स्तंभ उभारण्यात आले आहे. यापैकी अर्धस्तंभ भिंतीत असून उरलेले स्तंभ हे भौमितिक नक्षी असलेले पूर्ण विकसित आहेत. या बारवेचा आकार हा चौकोनी आहे. येथील मंडपातून उत्तर व दक्षिण भागातून प्रवेशासाठी सरळरेषेत खाली उतरण्यास पायऱ्या ठेवल्या आहेत. स्थानिक भाषेत हिला गोकुळेश्वर तीर्थ किंवा पुष्करणी म्हणून ओळखली जाते. उत्तरेकडील एका दगडी स्तंभावर तर चक्क मिथुन शिल्प आहे. काही स्तंभावर यक्ष व काही स्तंभावर सुंदर अप्सरा कोरलेल्या आहेत. बारवेच्या ओवऱ्यामध्ये अनेक देवकोष्टची रचना दिसते. एकूण सहा टप्प्यांत असलेली ही बारव मंडपामुळेच महत्त्वाची ठरते. महाराष्ट्रातील फारच कमी अशा बारव आहेत, ज्यांना असे मंडप बांधले आहेत.परभणी जिल्ह्यातील या बारव म्हणजे महाराष्ट्रचा एक वास्तुकलेचा अद्भुत वारसा आहे, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. आजच्या व्यावहारिक युगात या बारवेची उपयुक्तता नसेलही; पण इतिहासाच्या आणि वारसावैभवाच्या चष्म्याने जर का याकडे पाहिले तर हिचे मोल कैकपटीने जास्त आहे. आपल्या संस्कृतीच्या गतवैभवाची ही प्रतीके आहेत. तत्कालीन राजसत्तेने साधा जलव्यवस्थापनाचा विचारसुद्धा कलेच्या अंगाने केलेला दिसतो. यात कलाकारांचे श्रेयही नाकारता येत नाही..आज या बारवांची अवस्था पाहिली की थोडेसे वाईट वाटते. आजच्या आधुनिक युगात अडगळीत पाडलेल्या बारवांचे वैभव पुन्हा जगासमोर आणण्यासाठी प्रयत्न करायला हवे, असे वाटून जाते.रोजच्या पाण्याच्या वापरासाठी आपण नवनवीन तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने कितीही विहिरी, तलाव, तळी, बंधारे बांधत असू; पण या अशा दगडात घडवलेल्या बारव पहिल्या की हे सर्व आधुनिक स्थापत्य या प्राचीन कलाकुसरीपुढे खुजे ठरते, यात शंकाच नाही. म्हणूनच या अशा बारवांचा अभ्यास वास्तुशास्त्र, शिल्पशास्त्र तसेच सांस्कृतिक आणि सामाजिक अंगाने व्हायला पाहिजे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

परभणीचे ‘बारव’ वैभव

Related Stories