पुणे, ता. ३० : गुरुत्वीय लहरींचा शोध घेणारी जगातील तिसरी वेधशाळा भारतात उभी राहावी म्हणून अमेरिकाच प्रयत्नशील आहे. त्यासाठीचा आवश्यक ‘डिटेक्टर’ अमेरिकेने या आधीच तयार केला आहे, आता फक्त प्रतिक्षा आहे ती, हिंगोली जिल्ह्यातील लायगो वेधशाळेच्या बांधकामाची! केंद्रीय मंत्रीमंडळाच्या अंतिम मंजुरीनंतर प्रत्यक्ष कामालाही सुरवात झाली असून, पुढील सात ते आठ वर्षांत वेधशाळा कार्यान्वित होईल, असा विश्वास राष्ट्रीय रेडिओ खगोलभौतिकी केंद्राचे सहयोगी प्राध्यापक डॉ. योगेश वाडदेकर यांनी व्यक्त केला.
नामदार गोपाळ कृष्ण गोखले रस्त्यावरील रानडे इन्स्टिट्यूट येथे आयोजित पुणे विज्ञान संवादात ते बोलत होते. डॉ. वाडदेकर यांनी गुरुत्वीय लहरींच्या शोधासंदर्भात माहिती दिली. गुरुत्वीय लहरींच्या निर्मितीपासून ते डिटेक्शनपर्यंतचे विज्ञान त्यांनी उलगडून सांगितले. यावेळी महाराष्ट्रात उभ्या राहणाऱ्या लायगो प्रकल्पाचे महत्त्व त्यांनी सांगितले. ते म्हणाले, ‘‘अमेरिकेमध्ये सध्या दोन लायगो वेधशाळा कार्यान्वित आहेत. अमेरिकेच्या बरोबर विरुद्ध बाजूला असलेल्या भागात जगातील तिसरी लायगो वेधशाळा उभारणे गरजेचे आहे. त्यासाठी सुरवातीला ऑस्ट्रेलियाची चाचपणी करण्यात आली. मात्र, त्यांच्याकडून योग्य प्रतिसाद न मिळाल्याने भारताकडे हा प्रस्ताव आला. भारतीय खगोल संशोधन संस्थांनी सरकारच्या मदतीने हिंगोलीत जागा निश्चित केली असून, तेथील कामालाही सुरवात झाली आहे. दरम्यान वेधशाळेसाठी लागणारा तिसरा डिटेक्टरही तयार केला असून, भारतात येण्यासाठी तो सज्ज आहे. केंद्रीय मंत्रिमंडळाच्या अंतिम मंजुरीनंतर कोणत्याही आर्थिक आणि तांत्रिक अडचणी या प्रकल्पासमोर नाहीत.’’
केंद्राचा अणु ऊर्जा विभाग, इन्स्टिट्यूट ऑफ प्लाझ्मा रिसर्च, पुण्यातील आंतरविद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र आणि राजा रामण्णा ॲडव्हान्स टेक्नॉलॉजी सेंटर या संस्था यात सहभागी आहेत. दर महिन्याच्या शेवटच्या रविवारी रानडे इन्स्टिट्यूट येथे पुणे विज्ञान संवादाचे आयोजन करण्यात येते.

भारतातील लायगोची सद्यःस्थिती
- जमीन अधिग्रहनानंतर प्रत्यक्ष कामाला सुरवात
- अमेरिकेने तंत्रज्ञानाचे हस्तांतरण सुरू केले आहे
- प्रकल्पासाठीची आर्थिक तरतूद निश्चित झाली
- भविष्यातील आवश्यक मनुष्यबळाची निर्मिती सुरू
- अमेरिकेचे शास्त्रज्ञ आणि अभियंतेही मदत करणार

हिंगोलीच का?
मोठ्या शहरापासून दूर असलेल्या महामार्ग, रेल्वे मार्ग विरहित जागेची गरज होती. जेणेकरून मानवी हालचालींमुळे अनावश्यक अडथळे निर्माण होणार नाहीत. तसेच पुणे आणि हैद्राबादपासून हिंगोलीतील औंढा-नागनाथ येथील ही जागा पाच ते सात तासांच्या अंतरावर आहे. वेधशाळेच्या ५० किलोमीटरच्या परिघाबाहेर विकासकामांना आणि कारखान्यांना उभारणीस कोणतीही हरकत नाही.