- डॉ. राजेद्रसिंह

गंगा, यमुना, सिंध, कृष्णा, कावेरी, गोदावरी आदी नद्यांचा आपण राष्ट्रगीतात नेहमी उल्लेख करतो पण त्यांच्या आरोग्याची काळजी घेत नाही. नद्यांचे आरोग्य आणि आपले आरोग्य एकमेकांशी जोडलेले आहे, हे आपण विसरलो आहोत.

नदीचे आरोग्य बिघडले तर भारताचे राजकारण, सभ्यता, संस्कृती आणि सामाजिक व आर्थिक स्थिती बिघडेल. हा दोष टाळण्यासाठी उपाय योजले पाहिजेत. आपण उपाय टाळले, तर नद्या आपल्या उपायांना बिघडवतील.

पाणी, नद्या आणि महिलांचा आदर करणारा देश आज दुरावण्याच्या मार्गावर आहे. या विचलनाच्या मार्गात नदीच्या नैतिकतेला मानवी नैतिकतेशी जोडणे अत्यंत आवश्यक आहे. नदीच्या गरजांकडे आपण वळत नाही. आपण आपले ध्येय समजून घेतले पाहिजे आणि नद्यांशी आपल्या आईसारखे प्रेम आणि आदराने वागले पाहिजे.

नद्यांचे संकट हे आपले संकट आहे. ज्या लोकांना हे समजते ते स्वतःला आणि नदीला संकटापासून वाचवण्याच्या मार्गांचा विचार करत नाहीत. आज या विचाराचे पुनरुज्जीवन करण्याची गरज आहे.

या विचारानुसार जिथे-जिथे नद्यांवर काम झाले, तिथे नद्यांचे संकट संपले आहे. हे संकट दूर करण्यासाठी भारतात अनेक प्रयत्न करण्यात आले आहेत आणि त्या प्रयत्नांना यशही आले आहे. महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील अग्रणी नदी आणि पंढरपूरच्या चंद्रभागा नदीची उपनदी झालेली कासाळगंगा,

राजस्थानमधील करौली जिल्ह्यातील महेश्वरा नदी व सैरनी नदी, उत्तर प्रदेशातील ललितपूर जिल्ह्यातील बंडई नदी, महाराष्ट्रातील बीड जिल्ह्यातील अंबेजोगाईची होळणा आणि वाणा नदी. तमिळनाडूमध्ये अनेक नद्यांवर नव्याने प्रयत्न झाले आहेत.

आज नद्यांचे सर्वांत मोठे संकट भूजलाच्या शोषणातून जन्माला आले आहे. भूगर्भातील पाण्याचे साठे रिकामे असताना नद्यांचे पाणी वाहून जात नाही. नद्यांचे पाणी प्रवाहित करून ते प्रदूषण, अतिक्रमण आणि शोषणमुक्त करणे अत्यंत गरजेचे आहे.

नद्यांना त्रासमुक्त करण्यासाठी नद्यांशी चांगले आचरण आवश्यक आहे. हे काम नद्यांच्या सातत्य आणि शुद्धतेचा एकमेव मार्ग आहे. या मार्गावर आपण सर्वांनी चालायचे आहे. हा मार्ग विसरल्यानेच भारताचे संकट वाढले आहे. अजूनही वेळ आहे, भारताला जलसंकटातून मुक्त करता येईल.

भारतातील खेड्यापाड्यातील आणि शहरांमधले वाढते जलसंकट हेच आजच्या जलसंकटाचे जनक आहे. भारतातील नद्यांच्या सातत्य आणि शुद्धतेची कल्पना गावे आणि शहरांच्या पारंपारिक जलव्यवस्थापनातूनच करता येते.

राजस्थानच्या मोठ्या भागात अलवर, जयपूर, दौसा, करौली आणि सवाई माधोपूरच्या लोकांनी हे केले आहे. पारंपारिक जलव्यवस्थापनाने दहा हजार आठशे चाळीस चौरस किलोमीटर या पाणी नसलेला परिसर जलमय करण्यात आला आहे.

आठ लहान नद्या जलयुक्त करण्यात आल्या आहेत. राजस्थान हा देशातील सर्वांत कमी पावसाचा प्रदेश आहे; तरीही हे काम करून राजस्थानातील आठ नद्यांचे जलसंकट दूर झाले, असे काम करून संपूर्ण भारतातील नद्यांचे जलसंकट दूर करता येईल.

आज भारतीय समाजात विश्वाच्या सामान्य हितासाठी आणि सदाचारासाठी काम करणारे लोक नाहीत; त्यामुळे सर्व सरकारी योजनांमध्ये नद्यांवर बॅरेजेस आणि बंधारे बांधून त्यांचा बळी घेतला जात आहे.

सिंचनवाढवण्याच्या नावाखाली आपण सतत नवनवीन जलसंकट वाढवत आहोत. नद्यांचे संवर्धन आणि संरक्षण करून त्यांचे पुनरुज्जीवन करणे आवश्यक आहे. ही गरज ओळखणे ही आजच्या काळाची गरज आहे. नद्यांमध्ये तरंगणाऱ्या समाजाला आज पुन्हा जागृत करण्याची गरज आहे.

भारतातील नद्यांवर संकट

भारत आज दुष्काळ, पूर आणि दुष्काळाने ग्रस्त आहे. स्वातंत्र्यानंतर कोरडवाहू क्षेत्रात दहापट वाढ झाली आहे. त्याचबरोबर पुराचे क्षेत्र आठ पटीने वाढले आहे. जवळपास निम्म्या लहान नद्या मृत झाल्या आहेत अथवा नाहीशा झाल्या आहेत.

भूजल साठा दोनतृतीयांशपेक्षा अधिक पुनर्भरणाद्वारे शोषणाच्या विरोधात आहे. भारतातील काही कोरड्या मृत नद्या गलिच्छ नाले बनून वर्षभर वाहताना दिसतात. जसे : गंगा, यमुना, कृष्णा, रामगंगा, गोमती, घाघरा, शारदा, सोन आदी. हे संकट आपण सर्व जण मान्य करतो. भारत सरकार नद्यांना जोडून या संकटांवर उपाय सांगत आहे.

सतलज, यमुना, व्यास नदीजोड संयुक्त भारतातील सर्वांत जुना आहे. त्याचे कालवे करण्यात आले आहेत. सर्व काही तयार आहे. पण पंजाबने पाणी देण्यास नकार दिला. सर्वोच्च न्यायालयाच्या आदेशानंतर भारत सरकार हरयानाला पाणी देऊ शकले नाही. ही एक वेगळी घटना नाही. पाणी आणि नदीचे वाद भारतभर चव्हाट्यावर येत आहेत.

नवीन वाद महानदीचा आहे. ज्यावर एका राज्याने छोटे बॅरेजेस म्हणत मोठे बॅरेज केले आहेत. इतर राज्याला याची माहिती मिळताच, त्यांनी सर्व राजकीय पक्षांना एकत्र करून संसदेचे कामकाज थांबवले.

नदीजोड हा पूर-दुष्काळावरचा उपाय नाही, हे सरकार चालवणाऱ्या लोकांना पटवून देण्यात या सर्व घटना यशस्वी होत नसल्या, तरी एक गोष्ट समजण्यासारखी आहे की, भारतात निवडणुका आल्या की, त्याच्या आधी नदीजोडचा प्रश्न उपस्थित व्हायला लागतो, असे दिसते.

पहिल्यांदा ही घटना २००१ मध्ये आणि नंतर २०१७ मध्ये घडली. नदी-जोड ही निवडणूक युती आहे, जी त्यांच्यासाठी सर्जिकल स्ट्राइकसारखी आहे, असे दिसते. या गोंधळाला भारतातील लोक बळी पडत आहेत.

आता जे लोक नद्यांसाठी आणि पाण्यासाठी बोलतात, त्यांनीही नद्या जोडण्याचा उपाय सांगायला सुरुवात केली आहे. ज्यांना नद्यांच्या पाण्याच्या प्रवाहाची पातळी, नद्यांचे चरित्र्य, नदी आणि मानवी आरोग्य यांच्यातील नाते, नदी आणि पाणी, वनजमिनी याविषयी माहिती नाही, त्यांनी नदीसमोर उभे राहून अतिशय जोरात नदी-जोडचे समर्थन करू लागले. त्यामुळे भारतीयांमध्ये एक विचित्र मतभेद सुरू झालेत.

आतापर्यंत साधू, संत, बाबा, महंतांना निवडणुकीच्या राजकारणाच्या आखाड्यापासून दूर ठेवले जात होते. मात्र नद्यांना मुद्दा बनवून पक्षीय निवडणुकीच्या राजकारणात कुस्ती करण्यासाठी साधूंना रिंगणात उतरवले जाते. आज नद्यांचे काय आजार आहेत हे कोणाला माहीत नाही? पण तो बरा करण्यासाठी अनेक बाबा आपल्या भाषणात प्रदूषण दूर करण्यासाठी औषधे देण्याबाबत युक्तिवाद करतात.

नद्यांवर केवळ बोलण्याने उपचार करता येत नाहीत, तर नद्या निर्माण करणारी पंचमहाभूते आणि विशेषत: या विश्वातील एकूण ११८ तत्त्वांपैकी ९० तत्त्वे विरघळणारे पाणी समजून न घेता रात्रं-दिवस नामजप करत असतात.

जपानमध्ये उपाय म्हणून नद्यांना जोडण्याचे सांगितले आहे. मुळातच, आपल्यावर येणारा वाईट काळ समजून घेऊन उभे राहण्याचे कौशल्य आणि क्षमता भारतातील लोकांमध्ये आहे. नदीजोड ही रस्त्यांची जोडणीसारखी नाही, तर भारताच्या सभ्यतेच्या आणि संस्कृतीच्या आधार नद्या आहेत. माणसाच्या रक्ताप्रमाणे सर्व नद्यांच्या जीवांचे जग वेगळे असते.

जसे दोन अनोळखी माणसांचे रक्त सारखे नसते, त्याचप्रमाणे एका नदीचे पाणी दुसऱ्या नदीत मिसळू शकत नाही. भारतीय समाज नद्यांना आपले जीवन, उपजीविका, मालमत्ता, संस्कृती आणि सभ्यता आणि अध्यात्म मानतो. नदीजोड या सर्व प्रथा तथा सरकार मोडीत काढणार आहे. भारतीय समाजाची वागणूक आणि संस्कृती मोडणे म्हणजे भारतीय विविधतेचा आदर न करता त्याच्या एकतेला आणि अखंडतेला आव्हान देणे.

म्हणूनच वेळ आली आहे, जेव्हा भारतीय जनता स्वतः नदीजोडमुळे निर्माण होणाऱ्‍या भविष्यातील समस्या, निवडणुकीच्या रंगात न रंगता, त्यांच्या आंतरिक आवाजाने समजून घेईल, तेव्हा ते नदीजोडच्या माध्यमातून भारताच्या सभ्यतेला आणि संस्कृतीला छेद देणारे हे षड्‌यंत्र रोखू शकतील. त्यासाठी संघटित होणे आवश्यक आहे.

कर्नाटक राज्यातील नद्यांवर अशा प्रकारे अनेक कामे झाली आहेत; ज्यांनी त्यांना मान देऊन नद्यांचे पुनरुज्जीवन केले आहे. या कामामुळे केवळ नद्यांचेच पुनरुज्जीवन झाले नाही, तर संपूर्ण समाजाचे पुनरुज्जीवन झाले आहे.

पाणी आणि नदीच्या संकटाने उद्ध्वस्त झालेला समाज आता पुन्हा स्थिरावला आहे. त्याचप्रमाणे देशभरातील सर्व नद्यांचे संकट दूर करण्यासाठी नदीसाक्षरतेची मोहीम राबवण्याची गरज आहे. नदीसाक्षरतेमुळे समाजाला नद्यांशी जोडून नद्यांचे संकट संपू शकते.