दलित शब्दाविषयी राष्ट्रीय माध्यमांत जे काही प्रसिद्ध होत आहे ते सर्व खरे नाही. दलित म्हणजे कोण आणि अनुसूचित जाती, जमाती म्हणजे काय? याचा अभ्यास खोलवर जाऊन केला पाहिजे. ‘दलित’ या शब्दाची व्याख्या केवळ बौद्धांपुरतीच मर्यादित नाही. आता नागपूर खंडपीठानेही ‘दलित’ हा शब्द वापरण्यासच मनाई करणारा आदेश दिला आहे. या निर्णयाचे मी स्वागत करतो, अशी भूमिका ज्येष्ठ विचारवंत आणि समीक्षक प्रा. गौतमीपुत्र कांबळे यांनी मांडली.

खरंतर राजा ढाले, बी. सी. कांबळे, आर. डी. भंडारे आदींसारख्या नेत्यांनी ‘दलित’ या शब्दाला विरोध करण्यासाठी अनेक वर्षे लढा दिला आहे. हे करताना काही मंडळी तुम्ही आमची रोजीरोटी हिसकावून घेत आहात असा आरोप करत असत. दलित म्हणजे केवळ बौद्ध नव्हे, यात सर्वच अनुसूचित जाती आणि जमातींचा समावेश होतो. १९७०-८०च्या दशकात ‘दलित शब्दाचा प्रभाव खूपच वाढला होता. ‘दलित पॅंथर’च्या स्थापनेनंतर ‘दलित’ या शब्दाला वेगळे महत्त्व प्राप्त झाले. 

त्या काळी ‘दलित’ शब्दाची चलती होती. विद्यापीठात तर दलित साहित्यावर अनेक प्रकल्प आकारास आले. मात्र, त्या वेळी आम्ही दलित संकल्पनेलाच परखडपणे विरोध केला होता. दलित म्हणजे बौद्ध नाही हे प्रथम लक्षात घेण्याची गरज आहे, आंबेडकरी जनता आता बौद्ध झाली आहे. दलित म्हणजे पतित, ही अवस्था मिरविण्यासारखी नाही.

आज दलितांच्या नावाने सामाजिक, शैक्षणिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय क्षेत्रात विविध संघटना आणि पक्ष आहेत. दलित म्हणजे ज्यांचा विकास झाला नाही असे घटक. म्हणजेच दलितांमध्ये इतर जातीही येतात. ही सर्व मंडळी अर्थात बौद्ध नाही हे लक्षात घेण्याची गरज आहे. ‘दलित’ शब्दाविषयी परखड मांडणी करीत असताना आम्हालाही लोकांच्या रोषाला सामोरे जावे लागले. विद्यापीठातील प्राध्यापक मंडळी यावर संताप व्यक्त करत. पण, आम्ही डगमगलो नाही. लोकांना मुळात ‘दलित’ हा शब्द समजून घेण्याची गरज आहे. ‘दलित’ या शब्दाबाबत माझे वैयक्तिक चार प्रश्‍न आहेत ते म्हणजे ‘दलित’ संकल्पनेत तत्त्वज्ञान काय आहे? ही संकल्पना कोणती जीवनपद्धती निर्देशित करते, आणि शेवटचा प्रश्‍न असा की, वर्तमान काळात दलित शब्दाची प्रस्तुतता काय आहे? ‘दलित’ संकल्पना ही सामाजिक दृष्ट्या खूपच संदिग्ध आहे. एखाद्या दलित महिलेवर बलात्कार झाला अशी बातमी प्रसारमाध्यमांमध्ये येते तेव्हा कोणताही समाज तीव्रतेने प्रतिकार करीत नाही; परंतु जेव्हा त्या महिलेची विशिष्ट जात कळते (उदा. महार, मांग, चर्मकार आदी) तेव्हा मात्र त्या त्या जात समूहाचे लोक टोकाची प्रतिक्रिया देतात अर्थात ही भारतीय समाजाची शोकांतिका आहे.

बौद्ध महिलेवर अत्याचार झाला तरी ‘दलित स्त्री’ वर अत्याचार झाला, असा शब्द माध्यमे वापरतात. माध्यमातून अन्यायाला थांबवता येत नाही.

त्याऐवजी बौद्ध स्त्रीवर अन्याय असे माध्यमातून प्रसिद्ध झाले, तर कदाचित उद्या जगभरातील बौद्ध राष्ट्रे भारताला जाब विचारतील, त्यातून कदाचित बौद्ध स्त्रियांवरील अत्याचार थांबण्यास मदत होईल असे मला वाटते. ‘दलित’ हा शब्द माध्यमांनी वापरला तर हरकत नाही असे विधान केंद्रीयमंत्री रामदास आठवले यांनी केले होते. खरे तर आठवले हे वेगळ्या स्कुलिंगचे आहेत. माध्यमांनी तरी बौद्धांसाठी ‘दलित’ हा चुकीचा शब्द का म्हणून वापरायचा हा माझा प्रश्‍न आहे. दलित शब्दाविषयी राष्ट्रीय माध्यमांत जे काही प्रसिद्ध होत आहे ते सर्व खरे नाही. दलित म्हणजे कोण आणि अनुसूचित जाती, जमाती कोण? याचा अभ्यास खोलवर जाऊन केला पाहिजे. माझा दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा असा आहे की, आजही प्रसारमाध्यमांतून किंवा राजकीय पक्षाचे नेते भारताला ‘हिंदुस्थान’ संबोधतात, ही बाब अतिशय गंभीर आहे. त्या संदर्भातही सर्वोच्च न्यायालयाने गांभीर्याने दखल घेऊन निर्णय देण्याची गरज आहे.

(शब्दांकन - प्रकाश पाटील)