- शुभांगी बहुलीकर shubhangibahulikar@gmail.com

लय म्हणजे काय हे आपण ‘लयसौंदर्य’च्या ‘भाग १’मध्ये (ता. १७ एप्रिल) पाहिलं. आता लयीचे प्रकार पाहू या.

लयीचे तीन प्रकार आहेत -

१) विलंबित लय : म्हणजे धीमी लय, संथ लय. यात दोन मात्रांमध्ये अधिक अंतर असतं. सर्वसामान्यपणे बड्या ख्यालासाठी ती वापरली जाते.

२) मध्य लय : ही मध्यम गतीची लय असते. तीत दोन मात्रांमधील अंतर विलंबित लयीमधील दोन मात्रांमधील अंतराच्या दुप्पट असतं. छोटे ख्याल किंवा सतार-संतूर या वाद्यांवरील सुरुवातीच्या वादनामध्ये ही आढळते.

३) द्रुत लय : द्रुत म्हणजे वेगवान. मध्य लयीच्या दुप्पट गतीची ही लय असते. गायन-वादनाच्या मैफलीत एखाद्या तानेचा भाग किंवा तराणा सादर करताना या लयीचा वापर केलेला दिसतो.

या तिन्ही लयी आपल्याला तालांमध्ये दिसतात. ताल म्हणजे टाळ्या वाजवण्याची क्रिया. संगीतातील हे कालमापनाचं एक परिमाण आहे.

अगदी लहान मुलंदेखील टाळ्यांच्या तालावर गाणी म्हणताना दिसतात. आपण कुठं सहलीला गेलो तर डबे, बॅग कशावरही हाताचा किंवा कुठल्या तरी वस्तूचा हलकासा आघात करून ताल धरतो किंवा मुलं वहीवर पेन्सिलचा, पेनचा आघात करून ताल धरताना दिसतात. एखाद्या गाण्याच्या कार्यक्रमाला आपण नेहमीच बघतो की, ढंगदार गाणं सुरू झल्यावर श्रोते हाता-पायांनी हलकासा आघात करून ठेका पकडत असतात.

याचा अर्थ, जरी आपण ताल म्हणजे काय हे रीतसर शिकलो नसलो तरी तालाची जाणीव आपल्या सर्वांनाच असते. अगदी गणपतीच्या मिरवणुकीत लेझीम घेऊन नाचणारे लोक किंवा मुलं-मुली आपण नेहमीच पाहतो. याचाच अर्थ, ताल ही काहीतरी नियमानं आघात वाजवण्याची किंवा मनानं मोजण्याची एक शिस्त आहे. ही शिस्त मोडली की ताल चुकला, असं आपण म्हणतो. तालातील लय मोजण्यासाठी ‘मात्रा’ हे साधन संगीतात वापरतात. लयनिर्मितीमध्ये प्राचीन काळापासून दोन तत्त्वं मानली गेली आहेत : १) लघू, २) गुरू. या लघू-गुरूंच्या संयोगातून ‘तालांची निर्मिती’ झाली. यातूनच आड, कुआड, बिआड हे लयीचे प्रकार प्राप्त झाले. या लघू-गुरूंच्या अर्थपूर्ण मांडणीतून जी मात्रा, खंड, टाळी, खाली यांची लयात्मक आकृती निर्माण होते तिला ‘ताल’ म्हणतात.

लयीला आकृतिमयता प्राप्त होते ती तालामुळे. निरनिराळे ताल म्हणजे लयीच्या वेगवेगळ्या आकृती. लय ही गायनाला एक ठोस आकृतिमयता प्राप्त करून देते.

प्रसिद्ध तबलावादक सुरेश तळवळकर यांच्या मते, लयीचा तंबोरा हा गायकाला तबल्याच्या लयीतून, ठेक्‍यातून प्राप्त होतो. तबल्यावर वाजवला जाणारा ठेका आणि तालाची लय ही गायकाला तालाच्या चौकटीत राहून संगीताचा आविष्कार करण्यास मदत करतात. याचाच अर्थ, स्वरात्मक व लयात्मक अशा दोहोंच्या मिश्रणातून गायकाची अभिव्यक्ती फुलते. गायकानं लावलेला प्रत्येक स्वर हा तानपुऱ्यातल्या षड्‌ज, गंधार, पंचम या स्वरांशी आपलं नातं सांगत व्यक्त होतो, तसंच तालवाद्यावर वाजवलं जाणारं प्रत्येक अक्षर आणि त्यातून प्राप्त होणारी लय, या घटकांशी गायक आपले स्वर, लयीच्या अंगानं बांधण्याचा प्रयत्न करत असतो. यातून स्वर-लयींचा सुंदर खेळ दिसून येतो. यावरूनच तंबोरा हा जसा स्वरांचा कॅनव्हास (Canvas) निर्माण करतो, तसा तबला लयीचा कॅनव्हास निर्माण करतो असं म्हणता येईल.

ताल वर्तुळात्मक फिरत असतो. तालाच्या या फेरीला ‘आवर्तन’ म्हणतात. तालाची पहिली मात्रा म्हणजे सम. तालाच्या एकूण मात्रांच्या निम्म्या मात्रा+१ म्हणजे तालाची ‘खाली’ किंवा काल. या क्रियांना तालातील ‘खाली-भरी’ असंही म्हणतात. ताल हा लयविस्ताराला आकृतिमयता देतो. तालाच्या उत्तरार्धातील पहिल्या मात्रेला ‘काल’ म्हणतात. खाली म्हणजे ताल देताना ज्या ठिकाणी टाळी अपेक्षित असूनही ती वाजवत नाहीत आणि हात बाजूला करून ती मात्रा रिकामी (खाली) ठेवली असल्याचं दर्शवलं जातं.

खंड : तालातील मात्रांचे त्यांच्या वजनानुसार काही गट पाडले जातात, त्यांना खंड किंवा विभाग असं म्हणतात. प्रत्येक खंडातील मात्रांची संख्या समान असतेच असं नाही, त्यामुळेच संगीताच्या सौंदर्यात भर पडते.

ठेका : प्रत्येक तालाच्या मात्रा या ठरलेल्या आहेत. ठेका म्हणजे तालाचं वजन दाखवणारी आधारभूत बोलरचना.

टाळी : तालाच्या पहिल्या मात्रेवर टाळी वाजवली जाते.

बोल : तबला व पखवाज या वाद्यांवर उमटणाऱ्या नादासाठी, त्याच्यासदृश भासणाऱ्या, मानवी भाषेतील स्वर-व्यंजनांची योजना केलेली आहे.

धा तिट, थुं, तिन्‌, ता या अक्षरांना ‘बोल’ म्हणतात.

आपल्याकडे उत्तर हिंदुस्थानी संगीतात अनेक सांगीतिक प्रकारांसाठी ते ते ताल तयार करण्यात आलेले आहेत. हे आपल्या भारतीय संगीताचं वैशिष्ट्य आहे.

उदाहरणार्थ : ख्यालगायन - विलंबित एकताल, आडाचौताल, तिलवाडा, झुमरा, रूपक वगैरे.

भजनासाठी : धुमाळी, केरवा, दादरा

ठुमरीसाठी : दीपचंदी वगैरे.

(लयसौंदर्य - भाग २...समाप्त)

(सदराच्या लेखिका ‘सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठा’तील ‘ललित कलाकेंद्रा’च्या संगीत विभागाच्या माजी प्रमुख आणि सौंदर्यशास्त्राच्या प्राध्यापिका आहेत.)