संवाद : असाध्य आजारावर अ‍ॅलोजेनिक प्रत्यारोपणाचा पर्याय

- डॉ. विजय रमणन

जवळच्या व्यक्तीला रक्ताचा कर्करोग किंवा काही आनुवंशिक रक्तविकाराचे निदान झाल्यास आपण अस्वस्थ होतो. त्याचे प्राण वाचविण्याचा प्रयत्न आपण करतो. आधुनिक काळात अ‍ॅलोजेनिक प्रत्यारोपण हा पर्याय म्हणून पुढे आला आहे. दुसऱ्या व्यक्तीने दान केलेल्या मूळ पेशी (स्टेम सेल) रुग्णाच्या शरीरात प्रत्यारोपित केल्या जातात. अस्थिमज्जा (बोन मॅरो) किंवा परिघीय रक्त (पेरिफेरल ब्लड) यातून त्या रुग्णाच्या शरीरात सोडतात. त्यातून हे असाध्य आजार बरे होण्याची शक्यता वाढली आहे.

अ‍ॅलोजेनिक प्रत्यारोपणाचे प्रकार

१. नातेसंबंधांमधील अ‍ॅलोजेनिक प्रत्यारोपण - मूळ पेशी दान करणारा व्यक्ती रुग्णाच्या अगदी जवळच्या रक्तसंबंधातील असतो. तो रुग्णाचा सख्खा भाऊ, आई-वडील किंवा मुलगा असतो.

२. नातेबाह्य प्रत्यारोपण - या प्रकारात रुग्ण कोणाचाही नातेवाईक नसतो. मात्र, दात्याने दान केलेल्या मूळ पेशी रजिस्ट्रीमध्ये नोंदलेल्या रुग्णाशी आनुवांशिकदृष्ट्या जुळल्या जातात. त्यातून हे प्रत्यारोपण होते.

ह्यूमन ल्युकोसाइट ॲटिजेन (एचएलए) वर्गवारी

‘एचएलए’ हे रक्तातील पांढऱ्या पेशींमध्ये असतात. त्याची वेगवेगळ्या बारा गटात वर्गवारी झालेली असते. दात्याने दान आणि ग्राही यांच्यात काही वेळा पूर्ण गट जुळला जातो. काही रुग्णांमध्ये ८० ते ९० टक्के गट जुळले जातात. त्याला अंशतः जुळणी म्हटले जाते. तिसऱ्या प्रकारात ५० टक्के गट जुळतात. त्याला वैद्यकीय परिभाषेत ‘हाफलूडेंटिकल’ असे म्हणतात.

मूळ पेशींचा स्रोत

बोन मॅरो, पेरिफेरल ब्लड स्टेम, नाळेतील रक्तात मूळ पेशी असतात. दात्याच्या मूळ पेशी या स्रोतांतून काढल्या जातात. या प्रक्रियेत काही वेळा रुग्णाचे शरीर या पेशींना विरोध करण्याचा धोका असतो.

असे करतात उपचार

• पूर्वतयारी : रुग्णाच्या शरीरातील बोन मॅरोमधील दूषित पेशी काढण्यासाठी केमेथेरपी किंवा कधी-कधी रेडिएशनही दिले जाते. त्यातून बोन मॅरोमधील रोगाच्या पेशी काढून टाकल्या जातात.

• प्रत्यारोपण : दात्याने दान केलेल्या मूळ पेशी रुग्णाच्या शरीरात सलाइनमधून सोडल्या जातात. त्या रुग्णाच्या रक्तप्रवाहात मिसळतात.

• निरोगी रक्तपेशी निर्माण : शरीरात सोडलेल्या मूळ रक्तपेशी बोन मॅरोमध्ये जातात. तेथे निरोगी रक्तपेशी निर्माण करण्याची क्षमता रुग्णाच्या शरीरात निर्माण होते. त्यातून रुग्ण निरोगी होण्याच्या दिशेने प्रवास सुरू होतो.

कोणासाठी उपयुक्त?

• रक्ताचा कर्करोग : वेगवेगळ्या प्रकारच्या रक्ताच्या कर्करोगावर ही उपचार पद्धती प्रभावी ठरते.

• मल्टिपल मायलोमा : या प्रकारच्या कर्करोगात बोन मॅरोमधील प्लाझ्मा पेशींवर थेट दुष्परिणाम होतो.

• अप्लास्टिक अ‍ॅनेमिया : या प्रकारच्या विकारात पुरेशा प्रमाणात रक्तपेशी निर्माण करण्यात असमर्थ ठरतात.

• मायलोडिप्लास्टिक सिंड्रोम : निरोगी रक्तपेशींची निर्माण करण्याची बोन मॅरोची क्षमता या आजारात कमी होते.

• आनुवंशिक विकार : सिकलसेल, थॅलेसेमिया आणि इम्युनोडेफिशियन्सी अशा विविध रक्तविकारात ही उपचार पद्धती उपयुक्त ठरते.

• बोन मॅरो फेल्युअर सिंड्रोम आणि अ‍ॅटो इम्युन डिसीज अशा रक्त विकारांवर ॲलोजेनिक प्रत्यारोपणाचा पर्याय हा प्रभावी उपचार ठरतो.

दुष्परिणाम कोणते?

• पहिल्या शंभर दिवसांपर्यंत दिसणारे दुष्परिणाम

• त्वचेवर पुरळ येणे, खाज सुटणे, लालसर होणे

• काविळ होणे. यकृताचे कार्यात बिघाड होणे

• अतिसार, ओटीपोटात दुखणे, मळमळ

दीर्घकालीन दुष्परिणाम

• त्वचा कोरडी पडणे

• खोकला, श्वास लागणे

• सांधे आणि स्नायूंमध्ये वेदना होणे

• भूक न लागणे, वजन कमी होणे

• तोंड आणि डोळे कोरडे पडणे

(लेखक हिमॅटोलॉजिस्ट आहेत.)