धर्म-पंथ-भाषा-संस्कृती यांच्या सीमा ओलांडून आदर्श भारतीयांच्या निर्मितीसाठी काम करणारे हे संत कोण?

डॉ. राहुल हांडेरहीमदास मध्ययुगीन उत्तर भारतीय भक्ती आंदोलनांच्यासाठी समाजाची मानसिक तयारी करण्यात योगदान देतात. धर्म-पंथ-भाषा-संस्कृती यांच्या सीमा ओलांडून आदर्श भारतीय माणसाच्या निर्मितीसाठी धडपडतात. अशा प्रयत्नांमुळे मध्ययुगीन भक्ती आंदोलनांना बळकटी तर मिळतेच; परंतु भारतीयत्वालादेखील बळ प्राप्त होते. .राम नाम जान्यो नहीं, भई पुजा में हानि ।कहि ‘रहीम’ क्यों मानिहैं, जम मे किंकर कानि ।।आयुष्यभर मी पूजा-पाठादि कर्मकांड करत राहिलो; परंतु राम नामाचे सार जाणले नाही. परमात्म्याचे स्वरूप आणि अस्तित्व मला समजले नाही. कर्मकांडांच्या पलीकडे माझ्या अंतरातील ‘राम’ म्हणजेच ‘परमात्मा’ मला शोधता आला नाही. माझे उभे आयुष्य व्यर्थ गेले. मृत्यू समीप आल्यानंतर यमदूत मला घेण्यासाठी येतील तेव्हा ते माझे काही एक ऐकणार नाहीत. मला माझी चूक सुधारण्यासाठी ते अवधी देणार नाहीत. त्यावेळी आयुष्यभरात एक धार्मिक म्हणून कमावलेली प्रतिष्ठा मला अबाधित राखता येणार नाही. संत रहीमदास भक्ती मार्गावर मार्गक्रमण करताना बाह्य कर्मकांडांनाच भक्ती समजणाऱ्या लोकांसाठी भक्ती म्हणजे अंतरात्म्यातील राम म्हणजे परमात्मा शोधणे आणि चराचरांत त्याचे अस्तित्व अनुभवणे हे अत्यंत मोजक्या व नेमक्या शब्दात सांगताना दिसतात. समाजाच्या कल्याणासाठी जीवनात कोणत्याही संकटांना सामोरे जाण्याची वेळ आली तरी त्यात माणसाचा सन्मान असतो. अशा माणसांची कृती त्यांच्या वर्तमानात अथवा समकाळात वेडेपणाची अथवा काही लोकांच्या स्वार्थाच्या विरोधात वाटली तरी ती सन्मानपात्र असते. अशा लोकांची ख्याती चिरंतन होते. इतिहास त्यांचा गौरवाने उल्लेख करतो. एवढेच नव्हे तर इतिहासच त्यांच्या नावाने लिहिला जातो. अशाच लोकांना आपण भविष्यात समाजसुधारक अथवा महापुरुष म्हणून मान्यता देतो. स्वतःच्या क्षणिक स्वार्थापायी धडपडणारे भविष्यात सर्वस्व गमावून बसतात. इतिहासात त्यांचे मूल्यमापन करतो तेव्हा एकतर त्यांची दखल घेत नाही अथवा ते खलनायक म्हणून ओळखले जातात. यासाठी रहीमदास अतिशय समर्पक दाखला देतात. अमृतमंथनातून निघालेले हलाहल प्राशन करण्याची क्षमता केवळ महादेवांमध्ये होती. विश्वाच्या कल्याणासाठी त्यांनी सन्मानपूर्वक हलाहल प्राशन केले. यामुळे समाजातील हानिकारक हलाहल नष्ट झाले. आज महादेव त्यांच्या महानतेमुळे ‘जगदीश’ म्हणून ओळखले जातात. दुसऱ्या बाजूला पात्रता नसताना चोरून अमृतपान करण्यास निघालेल्या राहूचे शीर धडापासून वेगळे करण्यात येते. आज राहू खलनायक म्हणूनच ओळखला जातो. त्यामुळे समाजाच्या हिताचे ते श्रेयस आणि समाजहिताच्या विरोधात ते निषिद्ध. हे सांगताना रहीमदास म्हणतात -मान सहित विष खाय के संभु भये जगदीस।बिना मान अमृत पिये राहु कटायो सीस।।.अखिल विश्वाच्या कल्याणासाठी व संवर्धनासाठी केलेले कार्य खऱ्या अर्थाने महान असते. केवळ स्वतःचा लौकिक वाढवण्यासाठी किंवा शक्तीचे प्रदर्शन करण्यासाठी केलेली कोणतीही गोष्ट हीन ठरते. माणसाचे जीवनध्येय हे समाजोन्मुख आणि समाजहितैषी असावयास हवे. सामान्य माणसाच्या चांगल्या अथवा वाईट अशा कोणत्याही कृतीला समाजाच्या दृष्टीने महत्त्व दिले जात नाही. समाज त्याची दखल घेत नाही अथवा समाजावर त्याचा प्रभाव पडत नाही. दुसऱ्या बाजूला प्रतिष्ठित माणसाच्या प्रत्येक कृतीची दखल समाज घेत असतो. एवढेच नव्हे तर त्याचे अनुकरणदेखील करतो. त्यामुळे प्रतिष्ठित माणसाचा प्रत्येक विचार व कृती समाजाला मार्गदर्शन करणारी असावी, अशी समाजाची अपेक्षा असते. यासाठीच समाजाने अशा व्यक्तीला प्रतिष्ठा दिलेली असते. समाजातील प्रतिष्ठितांना त्यांच्या समाजदत्त कर्तव्याची जाणीव रहीमदास अतिशय समर्पक उदाहरण देऊन करून देताना दिसतात. त्यासाठी ते श्रीकृष्ण आणि हनुमान यांच्या कृतीचे उदाहरण देतात. मेघनादाचा बाण लागून मूर्च्छा आलेल्या लक्ष्मणासाठी हनुमानाने द्रोणगिरी पर्वत उचलून आणला. तरीदेखील त्याला कोणी गिरिधर म्हणून संबोधले नाही. आजही उत्तराखंडातील चमोली जिल्ह्यातील द्रोणगिरी अथवा दुनागिरी गावातील भोटिया जमातीचे लोक हनुमानाची आराधना करत नाही. एरवी संकटमोचन असलेल्या हनुमानाची पूजा करणे या जमातीत मात्र निषिद्ध मानले जाते. खरे पाहिले तर लक्ष्मणाचे प्राण वाचवण्यासाठी हनुमानाने द्रोणगिरी उचलून आणला होता तरी त्याच्या कार्याचा उचित सन्मान होऊ शकला नाही. याला कारण तो श्रीरामाचा सेवक होता.गोपाल व त्यांचे पशुधन वाचवण्यासाठी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत करंगळीवर उचलला तर त्याला ‘गिरिधर’ संबोधले जाऊ लागले. त्याच्या कृतीला वलय प्राप्त झाले. याला कारण तो साक्षात परमेश्वर होता. असाच भेद सामान्य आणि असामान्यांमध्ये असतो. त्यामुळे असामान्य अथवा प्रतिष्ठित लोकांची सामाजिक जबाबदारी खूप मोठी असते. यासाठीच रहीमदास म्हणतात -बडे काम ओछो करै,तो न बडाई होय ।ज्यों रहीम हनुमंत को, गिरिधर कहे न कोय।।.रहीमदास भारताच्या गंगाजमनी संस्कृतीत आकंठ बुडालेले आणि धर्मांच्या भेदापलीकडे गेलेले संत होते. त्यांचे दोहे अनुभवताना याची जाणीव झाल्याशिवाय राहत नाही. अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांपैकी एक असलेल्या रहीमदासांनी स्वतःच्या जीवनात अनेक युद्धांचा आणि राजकारणातील माणसांचा अनुभव घेतलेला होता. त्यांचा ऐहिक जीवनप्रवासदेखील समृद्धीकडून समृद्धीकडे असाचा सांगता येतो. रहीमदासांच्या काही काळ आधी झालेले कबीरसाहेब, रैदासजी यांच्यासारखे सर्वार्थाने उपेक्षित जीवन त्यांच्या वाट्याला आले नाही. असे असतानाही मानवी मनोव्यापारांचा एवढा सूक्ष्म अभ्यास करणारे रहीमदास अनेकवेळा मानसशास्त्रज्ञदेखील वाटतात. जीवन जगत असताना येणाऱ्या प्रसंगांना वा आपत्तींना शहाणपणाने आणि संयमाने सामोरे जाण्यासाठी आवश्यक मार्गदर्शनदेखील ते करतात. आपल्या जीवनातील प्रिय स्वजन जर आपल्यावर नाराज झाले असतील तर आपण कमीपणा घेऊन त्यांना मनवले पाहिजे. मोत्यांची माळ खंडित झाल्यावर आपण जसे मोती पुन्हा गोळा करून त्यांना पुन्हा एका धाग्यात ओवत असतो, त्याप्रमाणे जीवनातील प्रिय व चांगली माणसे पुन्हा जोडता आली पाहिजेत. यासाठी आपल्याला केवळ अहंकाराचा त्याग करावा लागेल, यापेक्षा आपली वेगळी कोणतीही हानी होणार नाही. आपल्या जीवनातील प्रिय व चांगली माणसे मोत्यांप्रमाणे आहेत. त्यांना कायम जपावे. हे अत्यंत सहज व तरलपणे सांगताना रहीमदास म्हणतात -रूठे सुजन मनाइए, जो रूठे सौ बार ।रहिमन फिरी फिरी पोइए, टूटे मुक्ता हार ।।.आयुष्यात लेखणीऐवजी खोडरबर हातात घेऊन फिरणारी माणसेच अधिक दिसतात. कोणाच्याही कर्तबगारीला खोडण्याचे काम हे लोक आयुष्यभर करत असतात. अशा माणसांच्या अनुभवाने अनेकवेळा व्यथित व्हायला होते. खोडरबर चालवण्यात कुशल असणारी ही माणसे स्वतःच्या आयुष्याचा कागद कोरा ठेवण्याची कर्तबगारी मात्र करून बसतात. त्यामुळे जीवनात अशा लोकांचा विचार करणे म्हणजे आपणही लेखणी सोडून खोडरबर हातात घेण्यासारखे आहे. हे समजवण्यासाठी रहीमदासांनी श्रीकृष्णाच्या दोन नावांचा अतिशय सुंदर दाखला दिलेला आहे. श्रीकृष्णाला गिरिधरऐवजी मुरलीधर म्हटल्याने ज्याप्रमाणे त्याच्या ईश्वरत्वात काही फरक पडत नाही. त्याप्रमाणे कोणत्याही कर्तबगार असलेल्या माणसाला लहान म्हटल्यामुळे काहीही फरक पडत नाही.जो बडेन को लघु कहें, नहीं रहीम घटी जाहिं।गिरधर मुरलीधर कहें, कछु दुःख मानत नाहिं।।माणूस एक सामाजिक प्राणी असल्यामुळे आायुष्यात माणसाला एकमेकांच्या मार्गदर्शनाची व सहकार्याची कायमच आवश्यकता असते. ज्याला जीवनप्रवासात सुयोग्य मार्गदर्शन व सहकार्य करणारी व्यक्ती शोधता येते तो माणूस जीवनात यशस्वी होऊ शकतो. कोरड्या पडलेल्या सरोवराच्या काठी जाऊन तृष्णा शमवण्याची अपेक्षा करणे जसे मूर्खपणाचे आहे, तसेच ज्याच्याकडे ज्ञान व सुबुद्धीचा अभाव आहे अशा व्यक्तीकडून मार्गदर्शनाची अपेक्षा करणे चुकीचे आहे. त्याचप्रमाणे ज्याच्याकडे धन-धान्य म्हणजे समृद्धी नाही, त्याच्याकडून सहकार्याची अपेक्षा करणे उचित नाही. यासाठी आपल्या संपर्कातील व सहवासातील सर्व माणसांकडे ज्ञान, सुबुद्धी व समृद्धी असावी अशी प्रार्थना माणसाने करावी. थोडक्यात एकमेकांशी स्पर्धा करण्याऐवजी सहकार्य महत्त्वाचे आहे. त्याचबरोबर एकमेकांचा ऱ्हास चिंतण्यापेक्षा एकमेकांचा उत्कर्ष चिंतावा, हे सांगताना रहीमदास म्हणतात -तासों ही कछु पाइए, कीजै जाकी आस।रीत सरवर पर गए, कैसे बुझै पियास।। .आजच्या आधुनिक जीवनशैलीलादेखील लागू पडेल असा उपदेश मध्ययुगीन काळात रहीमदास आपल्या दोह्यांमध्ये करतात. आज प्रत्येक माणसाला एकमेकाच्या पुढे जायचे आहे. त्यासाठी प्रत्येकजण धावत आहे. भौतिक समृद्धी प्राप्त केली तरी प्रत्येकजण अस्वस्थ दिसतो. समृद्धी प्राप्त करण्यासाठी माणूस धावतो, तिची प्राप्ती झाल्यानंतर ती टिकवण्यासाठी धावतो आणि ती टिकल्यानंतर आपल्याला आयुष्य मनासारखे जगता आले नाही, याची खंत करत राहतो. त्यामुळे माणसाने धावताना दररोज स्वतःच्या जीवनाचे सिंहावलोकन करणे आवश्यक आहे. असे केल्याने आपण आयुष्यात आवश्यक ते प्राप्त केले आहे की नाही याचे आकलन त्याला होते. त्याचसोबत आपल्या गरजा पूर्ण झालेल्या आहेत, यापेक्षा अधिक धावपळ करण्याची आवश्यकता नाही, आता आपल्या मनाप्रमाणे जगण्याची सवलत आपण घेऊ शकतो याचे भानदेखील येते. अन्यथा जीवन पूर आलेल्या नदीप्रमाणे होऊन जाते. पूर आलेल्या नदीचे अतिरिक्त पाणी काठ सोडून अस्ताव्यस्त वाहून वाया जाते. त्याचप्रमाणे अतिरिक्त समृद्धी माणसाला सुख देण्याऐवजी त्याला चुकीच्या मार्गांवर नेऊन त्याचे जीवन व्यर्थ करू शकते. त्यामुळे आयुष्यात धावत असताना आपल्या धावपळीचे चिंतन आणि धावण्याच्या मर्यादा माणसाला निश्चित करता आल्या पाहिजेत. रहीमदास म्हणतात -तेहि प्रमान चलिबो भलो, जो सब दिन ठहराइ।उमडि चलै जल पर ते, जो रहीम बढी जाइ।।भारताच्या भूमीचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे आलेला प्रत्येकजण भारतीय झाला. त्याची वांशिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, भाषिक ओळख कोणतीही असली तरी अखेर ती भारताच्या भूमीत विलीन होऊन भारतीय म्हणून ओळखली गेली. रहीमदास असोत की रसखान, ते सर्वार्थाने भारतीय झाले. प्रत्येकाला सामावून स्वतःसारखे करण्याचे सामर्थ्य भारतीय संस्कृतीत असल्यामुळे अखिल विश्वात तिच्याबद्दल आकर्षण व आदर असलेला दिसतो. रहीमदास मध्ययुगीन उत्तर भारतीय भक्ती आंदोलनांच्यासाठी समाजाची मानसिक तयारी करण्यात योगदान देतात. धर्म-पंथ-भाषा-संस्कृती यांच्या सीमा ओलांडून आदर्श भारतीय माणसाच्या निर्मितीसाठी धडपडतात. अशा प्रयत्नांमुळे मध्ययुगीन भक्ती आंदोलनांना बळकटी तर मिळतेच; परंतु भारतीयत्वालादेखील बळ प्राप्त होते.---------------------------.वार्षिक कॅलेंडरच्या प्रमाणात पृथ्वीवरील मानवाचा इतिहास फक्त ६ सेकंदाचा.! जाणून घ्या पृथ्वीच्या निर्मितीचा इतिहास .ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

धर्म-पंथ-भाषा-संस्कृती यांच्या सीमा ओलांडून आदर्श भारतीयांच्या निर्मितीसाठी काम करणारे हे संत कोण?

डॉ. राहुल हांडे

Related Stories