कृत्रिम तंत्रज्ञानाच्या आधारे जर माणसाचा स्वभावच बदलला तर पुढील संभाव्य परिणाम काय?

डॉ. सदानंद मोरेआता कृत्रिम तंत्रज्ञानाच्या आधारे जर माणसाचा स्वभावच बदलता येणार असेल तर त्याचा परिणाम त्याच्या अन्य व्यवहारांवरही होणार. मानवी स्वभावाच्या भवितव्याचा संबंध अशा प्रकारे मानवाच्या नीतिमूल्यांशी पोहोचतो व त्यातून स्वायत्ततेशी पोहोचतो. म्हणून तर अशा तंत्रज्ञानाच्या उपयोगाबाबत ‘क्रिटिकल’ असायला हवे. .मनुष्य असणे म्हणजे काय, मनुष्याचे मनुष्यपण नावाची काही एक वस्तू आहे किंवा नाही? ती असेल तर तिचे जतन करायचे की नाही? भविष्यात तिला काही धोका पोहोचण्याची शक्यता निर्माण होत असेल तर त्यापासून तिचा बचाव करायचा की नाही? हे प्रश्न निश्चितच महत्त्वाचे आहेत. त्यांचे उत्तर होकारार्थी आले तर पुढचा आणि अधिक महत्त्वाचा प्रश्न म्हणजे ज्यांच्यामुळे हा धोका संभवत आहे ते मुळातच हे मान्य करतील का आणि केले तरीसुद्धा त्यावर उपाय करण्याचे काम त्यांच्यावरच सोपविणे कितपत उचित आणि व्यावहारिक ठरेल? त्यांना टाळून किंवा त्यांना विश्वासात न घेता किंवा त्यांची मदत न घेता हे कार्य सिद्धीस जाणार नाही, हेसुद्धा तितकेच स्पष्ट आहे.खरेतर हा सर्वांच्याच भवितव्याचा प्रश्न असल्यामुळे त्यावर सार्वत्रिक व खुली चर्चा झाली पाहिजे. विशेषज्ञ किंवा तज्ज्ञ विचार करतील, राज्यकर्ते कायदे करतील असे म्हणून चालणार नाही. तज्ज्ञ आणि राज्यकर्ते यांच्या सद्सद्विवेकबुद्धीवर आणि प्रामाणिकपणावर विश्वास टाकून आपण बाजूला राहून चालणार नाही.आणि त्याहीपेक्षा अधिक अपेक्षा कोणाकडून ठेवायची, असे कोणी विचारले तर त्याचे उत्तर स्वतः हॅबरमासने दिले आहे, ‘Philosophers no longer have any good reasons for leaving such a dispute to biologists and engineers intoxicated by Science fiction.’हॅबरमासचा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. सर्वसामान्य माणूस ज्या सबबी सांगून जबाबदारी टाळू शकतो त्या तत्त्वज्ञाला सांगता येणार नाहीत. हा विषय उच्च दर्जाच्या विशेष (Specialized) ज्ञानाचा आहे. तो आमच्या आकलनाच्या कक्षेच्या बाहेरील आहे, असा पवित्रा सामान्य माणूस घेऊ शकतो. तसे तत्त्ववेत्त्याला करता येणार नाही. तत्त्वज्ञान या विषयाचे स्वरूपच असे आहे, की त्याच्यामुळे कोणत्याही विषयाच्या मूलतत्त्वापर्यंत जाता येते. आणि या विषयांमध्ये सर्व प्रकारच्या विज्ञान तंत्रज्ञानाचाही समावेश होतो. तत्त्ववेत्त्याने या विषयाच्या पद्धतीशास्त्राचा अभ्यास करावा अशी सहसा अपेक्षा असते. पण या संदर्भात मुद्दा मेथडॉलॉजीपुरता राहात नाही. तत्त्वज्ञानाने त्याच्याही पलीकडे जावे अशी रास्त अपेक्षा येथे निर्माण होते.तत्त्वज्ञानाचा नेमका विषय कोणता हा मुद्दा कित्येक वर्षे चर्चेत आहे. खरे तर तत्त्वज्ञानाला स्वतःचा असा विषयच नाही, असे म्हणत तार्किक अनुभववाद्यांनी (Positivists) तत्त्वज्ञानाने फार तर भाषेचे विश्लेषण करावे. भाषेचा उपयोग करणारे भाषेच्या मर्यादा ओलांडत नाहीत ना याची खबरदारी घ्यावी, असे सुचवून पाहिले. किंबहुना तत्त्वज्ञानातील बऱ्याचशा समस्या या तत्त्वज्ञांनी केलेल्या भाषिक गोंधळातून निर्माण झाल्या आहेत, त्या त्यांच्या त्यांनी अग्रक्रमाने निस्तराव्यात, अशी ही भूमिका होती.पॉझिटिव्हिस्टांच्या एकूण भूमिकेवर सर्वात प्रथम आक्षेप घेतला तो कार्ल पॉपर यांनी. तपशिलात शिरायचे कारण नाही. पण मुख्य मुद्दा म्हणजे तत्त्वज्ञानाला स्वतःचा असा (विशेष) विषय नाही. म्हणून त्याला इतिहासजमा करू इच्छिणाऱ्यांना त्याने स्पष्टपणे सांगितले, ‘Specialization may be a natural temptation for the scientist. For philosopher it in mortal sin.’विशेषतज्ञता वैज्ञानिकांसाठी ठीक आहे. तिचे त्यांना एक स्वाभाविक आकर्षण असते, असू दे. मात्र तत्त्ववेत्त्यासाठी विशेषज्ञता हे आत्मघातकी पातक आहे.अर्थात याचा अर्थ असाही घ्यायचे कारण नाही, की तत्त्ववेत्त्याने सर्वज्ञ असावे. ज्ञानाच्या क्षेत्राचा विस्तार इतका झाला आहे व होतो आहे, की अशा प्रकारच्या सर्वज्ञतेचा आपण विचारही करू शकत नाही.पण मग तत्त्ववेत्त्याने करायचे तरी काय? ज्ञानाच्या क्षेत्रात विशेषज्ञ आणि सर्वज्ञ यांच्या पलीकडे जाणारी भूमिका किंवा स्थान असू शकते का? कोणते?याचे सरळ तात्त्विक किंवा औपचारिक उत्तर देण्यापेक्षा असे म्हणणे उचित होईल की हॅबरमास जे काही करीत आला, ते याच भूमिकेतून !या भूमिकेला क्रिटिक (Critique) असे म्हणतात. त्याचा ढोबळ, पण पारिभाषिक नव्हे, असा मराठी अर्थ म्हणजे समीक्षा. .हॅबरमासचा उद्देश उद्बोधन काळात कांटने सुरू केलेल्या परंतु पूर्ण न झालेल्या महाप्रकल्पाची परिपूर्ती हा असेल तर सुरुवात कांटपासूनच करायला हवी. कांटच्या क्रिटिक या कल्पनेचा इतका विस्तार हॅबरमास आणि त्याच्या फ्रँकफर्ट संप्रदायाने केला, की त्याला क्रिटिकल थिअरी असेच म्हटले जाऊ लागले.दोन मुद्दे महत्त्वाचे आहेत, सोयीसाठी का होईना, पण आपण बुद्धीच्या ज्ञानव्यवहाराला स्वतंत्र व स्वायत्त मानून कर्मापासून बाजूला ठेवत असतो. इतकेच काय परंतु अशा विशुद्ध ज्ञानव्यवहाराशीच तत्त्वज्ञानाचा संबंध आहे असे म्हणून तत्त्वज्ञानाला जणू अलगच नव्हे तर उच्च ठिकाणी ठेवत असतो. पण एकदा ज्ञान आणि कर्म ही एकाच एकसंध अशा मानवी व्यवहाराची दोन अंगे आहेत हे लक्षात घेतले म्हणजे ज्ञान आणि कर्म या द्वंद्वाचा निरास होतो. वेगळ्या शब्दात थिअरी आणि प्रॅक्टिस यांच्यातील दुरावा संपुष्टात येतो. यासाठीच मार्क्सने ‘प्रॅक्सिस’ (Praxis) शब्द वापरणे पसंत केले. आणि हॅबरमास व त्याच्या संप्रदायाची वाटचाल कांट -मार्क्स अशीच झाली आहे. ग्रीकांच्या तत्त्वज्ञानाचा संबंध ‘गुड लाइफ’ म्हणजे माणसाने चांगले आयुष्य कसे जगावे या प्रश्नाशीच पोहोचला होता, हे लक्षात घ्यायला हवे. स्वतः अॅरिस्टॉरल कर्मसंपृक्त जगण्यापेक्षा चिंतनात्मक जगण्याला श्रेष्ठ मानीत असला तरी केवळ चिंतनात्मकता ही फक्त (त्याच्या तत्त्वज्ञानातील) ईश्वरालाच शक्य असते, मानवाला नाही. हे लक्षात घेतले तर त्याची पसंती केवळ तात्त्विक पातळीवरील (In Principle) उरते हे लक्षात घ्यायला हवे.दुसरा मुद्दा म्हणजे कांटने आपल्या क्रिटिकची मांडणी करताना अगदी ‘प्रॅक्टिकल रिझन’च्या संदर्भातसुद्धा अशी केली, की तिच्यावर ती तांत्रिक आणि आकारिक (Formal) असण्याची व म्हणून प्रत्यक्ष व्यवहारात उपयुक्त नसण्याची टीका झाली. हॅबरमास प्रभृती-ती फ्रँकफर्टवाद्यांनी त्यांच्या तत्त्वज्ञानाला प्रत्यक्ष जगण्याची संलग्न करून ही त्रुटी भरून काढली.हॅबरमासच्या मूळ पायाभूत ग्रंथाच्या नावच Knowledge and Human Interest असे आहे. ज्ञान हा काही स्वान्तसुखाय मांडलेला खेळ नाही. त्याचा संबंध माणसाच्या जगण्याशी प्रत्यक्ष जीवनव्यवहाराशी असतो. माणसाच्या आस्थांशी (Interests), मतलबांशी असतो. ते निरुद्देश तर नसते. वैज्ञानिक ज्ञान श्रेष्ठ आहे असे म्हणण्याला पॉझिटिव्हिस्ट विचारवंतांनी (व्हिएन्ना संप्रदाय) त्याला विशुद्ध, अहेतुक वगैरे ठरवायचा प्रयत्न केला. हॅबरमासच्या मते प्रत्येक ज्ञान व्यवहाराचा संबंध माणसाच्या कोणत्या ना कोणत्या मतलबाशी असतो व हा मतलब त्या ज्ञानाचे स्वरूप, व्याप्ती, पद्धतीशास्त्र इत्यादींना किंबहुना निश्चित व नियंत्रित करीत असतो.हॅबरमासच्या ‘इंटरेस्ट’ या संकल्पनेची आपल्याकडील पारंपरिक पुरुषार्थ या संकल्पनेशी सांगड घालण्याचा उपक्रम डॉ. आर. सुंदरराजन यांनी एका लेखाद्वारा केला होता, याची नोंद घेणे आवश्यक वाटते. हॅबरमासच्या मते माणसाला जसा नियंत्रणामध्ये मतलब असतो तसाच तो मुक्तीमध्येही (Emancipation) असतो. मुक्ती या इंटरेस्टशी संलग्न असणारा ज्ञानव्यवहार अर्थातच ‘क्रिटिकल थेअरी’ करते.पॉपर आणि किसिंजर यांच्याप्रमाणे हॅबरमासला दीर्घायुष्य लाभले आहे. त्याचा लाभ असा झाला, की त्याच्या डोळ्यांदेखत विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान यांच्यामधील जे नवनवे सिद्धांत मांडले जात होते त्यांची समीक्षा करताना त्याच्या संदर्भात व प्रकाशात त्याला आपल्या स्वतःच्या सिद्धांताची पुनर्रचना करता आली. त्यांना प्रतिसाद देता आला. यातील अगदी अलीकडील प्रगती म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमता आणि नव्याने पुढे येणारे सूक्ष्मतंत्रज्ञान आणि जैवतंत्रज्ञान होते. त्याच्यापुढील आव्हान हे म्हणजे या तंत्रज्ञानामुळे आजवर मानवाचे मानवत्व ज्या कोणत्यातरी वैशिष्ट्यात सामावल्याचे मानले जात होते त्यावर असा काही परिणाम होणार आहे, की ज्यामुळे ते मानवत्वच आवर्तात सापडेल. .दोन शतकांच्या संधीकाळात लिहिल्या गेलेल्या The Future of Human Nature या पुस्तकातून तत्त्वज्ञानाने या नव्या आव्हानाला व परिवर्तनाला सामोरे कसे जायचे याचा एक वस्तुपाठच हॅबरमासने घालून दिला आहे. “The advance of the biological science and development of biotechnologies of the new century do not just expand familiar possibilities of action, they enable a new type of intervention.”हॅबरमासने दाखविलेला फरक अत्यंत मूलभूत आणि महत्त्वाचा आहे.ग्रीक तत्त्ववेत्त्यांनी चांगले जीवन (Good Life) स्पष्ट करताना व्यक्तीसाठी नीतिशास्त्र (Ethics) आणि समष्टीसाठी (समूहाचे राज्यात, नगरराज्यात, वास्तव्य असल्यामुळे) राज्यशास्त्र (Politics) या दोन ज्ञानशाखांचा पुरस्कार केला होता. तो करताना त्यांनी मानवी व्यक्तीचा म्हणून एक स्वभाव (Human Nature) गृहीत धरला होता. त्यात बदल होत नाही हे दुसरे गृहीत व या गृहितांवरच त्यानंतर निदान दोन अडीच हजार वर्षे माणसांच्या ज्ञानाच्या व कर्माच्या व्यवहारांचे गाडे सुरळीत चालले होते.वंशविज्ञान (Genetics), जैव तंत्रज्ञान (Biotechnology) आणि प्रजननविज्ञान (Eugenics) यांच्यातील नवनव्या शोधांमुळे या गृहितांनाच हादरे बसू लागले. जे दत्त (Given)म्हणून निमूटपणे स्वीकारले जात होते ते तसे न स्वीकारता त्यात हस्तक्षेप करून त्याला आपल्याला हवे तसे वळण देणे, त्यात ईप्सित परिवर्तन घडवून आणणे शक्य होत आहे. या हस्तक्षेपाची सुरुवात व्यक्ती आईच्या गर्भात भृणरूपात असल्यापासून करता येते.मधल्या काळात विशेषतः जर्मनीतील नाझींनी मानवावर अमानुष व अतिरेकी म्हणावे असे प्रयोग केल्यामुळे प्रजननविज्ञान बदनाम व चेष्टेचा विषय झाले होते. किंबहुना ते छद्म किंवा व्याज विज्ञान (Pseudo-Science) असल्याचेही सांगितले जात होते. नव्या तंत्रज्ञानामुळे चक्र उलट्या दिशेने फिरू लागले आहे. मध्यंतरी डाव्या आणि मानवतावादी मंडळींच्या दडपणामुळे वंशदाय (Heredity) या घटकापेक्षा परिस्थिती (Environment) या घटकाला प्राधान्य देण्यात येऊ लागले होते. इतकेच काय मानवी स्वभाव (Human Nature) हेच एक मिथक असून तसे काही नसतेच. मनुष्य जो काही घडतो तो त्याच्या भोवतालामुळे आणि त्यामुळे त्याच्यात काही बदल घडवून आणायचा असल्यास भोवताल बदलायला हवा, उदाहरणार्थ भांडवलशाहीऐवजी साम्यवादी राजवट प्रस्थापित करायला हवी, अशा प्रकारचे विचार प्रसृत होत होते आणि त्यांना विज्ञानाची प्रतिष्ठाही लाभत होती.आता पुन्हा एकदा प्रजनन विज्ञानाचे जणू पुनरुज्जीवन होऊन त्याला प्रतिष्ठाही लाभत आहे. किंबहुना ते केंद्रस्थानी येऊ पाहत आहे. .ज्याला ह्यूमन जिनोम प्रोजेक्ट (Human Genome Project -HGP) म्हटले जाते त्याची म्हणजे मानवी जनुकसंच प्रकल्पाची सुरवात १९९० सालच्या ऑक्टोबर महिन्यात झाली व २००२मध्ये त्याची सांगता झाली. तांत्रिक तपशिलात जायची गरज नाही. पण त्यामुळे कोणत्या जनुकाचा शरीरातील कोणत्या कार्याशी संबंध आहे, त्यात कोणता फेरफार केला असता कार्याच्या क्षमतेत, व्याप्तीत वगैरे फरक करता येईल, हा जनुकीय अभियांत्रिकीच्या प्रगतीचा प्रवासही सुरू झाला. बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना तिचे आर्थिक लाभ समजायला वेळ लागणार नव्हताच. व्यक्तिस्वातंत्र्यनिष्ठ लोकशाही समाजरचनेचे पाठबळही होतेच. त्याचा परिणाम म्हणजे “The human species might soon be able to take its biological evolution into its hands.”याचा अर्थातच जागतिकीकरणाकडे झुकलेल्या उदारमतवादी व्यवस्थेशी संबंध आहेच. तिचा परिपाक म्हणजेच ‘an explosive alliance of Darwinism and free trade ideology.’या सर्व चर्चेत वारंवार येणारा शब्द म्हणजे ‘Human Species’ -‘मानव प्रजाती’. हा शब्द तसा इतर प्राण्यांच्या संदर्भातही वापरला जातो; परंतु या दोन वापरांमधील भेद महत्त्वाचा आहे. इतर प्राण्यांची गणनाही (त्यांच्या त्यांच्या) प्रजातींमध्ये केली जाते. परंतु मानवाचे मार्क्सने सांगितलेले महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे आपण ‘Species Being’ असल्याची त्याला जाणीव असते. आणि अर्थातच भांडवलशाही का नको याचे एक कारण म्हणजे त्या व्यवस्थेत माणूस आपल्या प्रजातीपासून दुरावतो, एलिनेट होतो.कांट मानवाला स्वायत्त (Autonomous) व प्रतिष्ठित मानतो याचे रहस्य मानवामधील नैतिकता हे आहे. मानव हा असा नैतिक असल्यामुळे प्रत्येक मानवी व्यक्ती, ‘Moral Agent’ या नात्याने स्वयमेव साध्य (End in Itself) आहे व एकूण मानवजात ही अशा प्रयोजनांचा समाज आहे ‘Community of Ends’ आहे. म्हणून तर एक मानवाने दुसऱ्या मानवाला साधन म्हणून वापरता कामा नये. हॅबरमासने स्पष्ट म्हटले नसले, तरी मानवाला साधन मानणे ही एक प्रकारची ‘Positivist Instrumental Rationality’ होय, असे म्हणता येते.हॅबरमासची शंकाकुलता समजून घ्यायला हवी. मानवाच्या नैतिकतेच्या (व अर्थात न्यायासारख्या -Justice) राजकीय मूल्यांचा संबंध त्याच्या स्वभावाशी (Nature) पोहोचतो. आता कृत्रिम तंत्रज्ञानाच्या आधारे जर त्याचा स्वभावच बदलता येणार असेल तर त्याचा परिणाम त्याच्या उपरोक्त अन्य व्यवहारांवरही होणार. मानवी स्वभावाच्या भवितव्याचा संबंध अशा प्रकारे मानवाच्या नीतिमूल्यांशी पोहोचतो व त्यातून स्वायत्ततेशी पोहोचतो. म्हणून तर अशा तंत्रज्ञानाच्या उपयोगाबाबत ‘क्रिटिकल’ असायला हवे. त्यासाठी जॉन लॉकसारख्याची व्यक्ती आणि व्यक्तीचे हक्क यांना प्राधान्य देणाऱ्या व्यवस्थेला वळसा घालीत राज्यसंस्थेने उचित असे कायदेही करायला हरकत नाही.मुख्य म्हणजे मानवी मतलबांचा संबंध मानवी स्वभावाशी असणारच !हॅबरमासच्या ‘इंटरेस्ट’ या संकल्पनेची आपल्याकडील पारंपरिक पुरुषार्थ या संकल्पनेशी सांगड घालण्याचा उपक्रम डॉ. आर. सुंदरराजन यांनी एका लेखाद्वारा केला होता, याची नोंद घेणे आवश्यक वाटते. हॅबरमासच्या मते माणसाला जसा नियंत्रणामध्ये मतलब असतो तसाच तो मुक्तीमध्येही (Emancipation) असतो. मुक्ती या इंटरेस्टशी संलग्न असणारा ज्ञानव्यवहार अर्थातच ‘क्रिटिकल थेअरी’ करते.हॅबरमासचा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. सर्वसामान्य माणूस ज्या सबबी सांगून जबाबदारी टाळू शकतो त्या तत्त्वज्ञाला सांगता येणार नाहीत. हा विषय उच्च दर्जाच्या विशेष (Specialized) ज्ञानाचा आहे. तो आमच्या आकलनाच्या कक्षेच्या बाहेरील आहे, असा पवित्रा सामान्य माणूस घेऊ शकतो. तसे तत्त्ववेत्त्याला करता येणार नाही. तत्त्वज्ञान या विषयाचे स्वरूपच असे आहे, की त्याच्यामुळे कोणत्याही विषयाच्या मूलतत्त्वापर्यंत जाता येते. आणि या विषयांमध्ये सर्व प्रकारच्या विज्ञान तंत्रज्ञानाचाही समावेश होतो. तत्त्ववेत्त्याने या विषयाच्या पद्धतीशास्त्राचा अभ्यास करावा अशी सहसा अपेक्षा असते.---------------------.Interview with Chef Ranveer Brar : माझ्या आयुष्यातही तो टर्निंग पॉईंट ठरला आणि मी भारतात परतण्याचा निर्णय घेतला.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

कृत्रिम तंत्रज्ञानाच्या आधारे जर माणसाचा स्वभावच बदलला तर पुढील संभाव्य परिणाम काय?

डॉ. सदानंद मोरे

Related Stories