Science News : ताऱ्यांच्या इंधनाचा स्थिरांक शोधण्यात शास्त्रज्ञांना यश

पुणे : ताऱ्यांना प्रकाशमान करण्याचे काम हायड्रोजन स्वरूपातील इंधन करते. हायड्रोजन वायूच्या महाकाय आणि वजनदार ढग एकत्र आले की त्यातून ताऱ्याची निर्मिती होते. या ताऱ्यांतूनच मूलद्रव्यांची पर्यायाने ग्रह, उपग्रह आणि सूर्यमालेची निर्मिती होते. विश्‍व निर्मितीची प्रक्रिया समजून घ्यायची असेल तर, ताऱ्यांची निर्मिती करणाऱ्या हायड्रोजन वायूच्या ढगांचा अभ्यास होणे गरजेचे आहे. यातील महत्त्वपूर्ण घटक असलेल्या वायू स्थिरांकाची निरीक्षणे घेण्यास पुणे आणि मोहालीतील शास्त्रज्ञांना यश आले आहे. 

'सकाळ'चे मोबाईल ऍप डाऊनलोड करा

नारायणगाव जवळील खोडद येथील जायंट मिटरवेव्ह रेडिओ टेलिस्कोप (जीएमआरटी) या दुर्बिणीच्या साहाय्याने ही निरीक्षणे घेण्यात आली. पुण्यातील राष्ट्रीय रेडिओ खगोलभौतिकी केंद्र (एनसीआरए) आणि मोहालीतील भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्थेच्या (आयएसआर) शास्त्रज्ञांनी संयुक्तपणे हे संशोधन केले आहे. एनसीआरएमधील संशोधक विद्यार्थी अपूर्वा बेरा, प्रा. जयराम चेंगालुर आणि मोहालीतील प्रा. जसजीत सिंग बाग्ला यांचे हे संशोधन अमेरिकन ऍस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित झाले आहे.

काळानुरूप तारे आणि त्याभोवतीच्या वायूंमध्ये होणाऱ्या बदलांतून आकाशगंगेची निर्मिती कशी होते हे कळते. एका आकाशगंगेमध्ये वायूंच्या ढगांपासून तारे निर्माण होण्याचा दर शोधण्याचा प्रयत्न शास्त्रज्ञ मागील दोन दशकांपासून करत आहे. ही निर्मिती प्रक्रिया उलगडणाऱ्या वायू स्थिरांकाबद्दल फार थोडी माहिती शास्त्रज्ञांकडे आहे. या संशोधनामुळे नक्कीच त्यात मोठी भर पडेल. 

संशोधक बेरा म्हणाले,"आकाशगंगेतील बहुतेक वायू हे हायड्रोजनच्या स्वरूपात आढळतात. त्यांच्यातून 21.11 सेंटिमीटरच्या रेडिओ लहरी उत्सर्जित होतात. दुर्दैवाने या लहरी अत्यंत क्षीण असतात. जीएमआरटीसारखी रेडिओ दुर्बिणही हजारो प्रकाशवर्षे दुरून येणाऱ्या या लहरींचा संग्रह करू शकत नव्हती. परंतु नव्याने अद्ययावत करण्यात आलेली 'यू-जीएमआरटी'ने ही निरीक्षणे घेणे शक्‍य झाले आहे.'' ब्रम्हांडातील अनेक आकाशगंगातून उत्सर्जित होणाऱ्या रेडिओ लहरींचा सरासरी वायू स्थिरांक या संशोधकांनी प्राप्त केला आहे.

संशोधनाचा निष्कर्ष 

पृथ्वीपासून चार अब्ज प्रकाशवर्षेदूर असलेल्या आकाशगंगेतील सरासरी वायू स्थिरांक (गॅस कॉन्स्टंट) संशोधकांनी शोधला आहे. निरीक्षणे घेण्यात आलेली या आकाशगंगा ब्रम्हांडाच्या सध्याच्या वयाच्या दोन तृतीयांश वयाच्या आहेत.

विशेष म्हणजे गेल्या चार अब्ज वर्षांपासून आकाशगंगामध्ये तारा निर्माण करण्याच्या दरात फार काही बदल झाला नसल्याचे संशोधनातून समोर आले आहे. हजारो प्रकाशवर्षे दूर असलेल्या आकाशगंगांतील वायूंचे थेट मोजमाप करणे या संशोधनामुळे शक्‍य झाल्याचे प्रा.बाग्ला यांनी सांगितले. 

"शेकडो आकाशगंगांची एकाचवेळी निरीक्षणे घेतल्यावरच हे संशोधन शक्‍य झाले. अद्ययावत करण्यात आलेल्या जीएमआरटीमुळे आम्हाला ही निरीक्षणे घेता आली. एकाचवेळी चारशे आकाशगंगांची निरीक्षणे ही दुर्बिण घेते.''

- प्रा. जयराम चेंगलुरु, एनसीआरए