Dollar Vs Rupee: रुपयाच्या घसरणीची मुख्य कारणे कोणती? डॉलरला पर्याय आहे का?

Dollar Vs Rupee: एकेकाळी डॉलरच्या बरोबरीला असणारा भारतीय रुपया आज $१ = ८८.७८ रुपयापर्यंत कसा घसरला? त्यामागची कारणं काय आहेत? रुपया घसरला आणि वाढला तर त्याचा तुमच्या आयुष्यावर काय परिणाम होतो? याची पूर्ण माहिती आज आपण पाहणार आहोत. .तुम्हाला विश्वास बसणार नाही, पण भारताने स्वातंत्र्य मिळवल्यानंतरच्या काळात, म्हणजे १९४७ ते १९६६ या काळात, अमेरिकन डॉलरची किंमत अगदी एक रुपया होती. कारण त्यावेळी भारताने 'फिक्स्ड एक्स्चेंज रेट' पद्धत स्विकारली होती. याचा अर्थ असा की सरकारने ठरवलेल्या एका ठराविक दराने रुपयाचे डॉलरमध्ये रूपांतर होत असे. ही व्यवस्था ब्रेटन वुड्स करारावर आधारित होती. जगातील अनेक देशांनी हीच पद्धत स्विकारली होती. त्यावेळी रुपया मजबूत चलन होतं. पण ही परिस्थिती फारकाळ टिकून राहिली नाही. यामागे मुख्यतः दोन कारणे होती..भारत स्वातंत्र्य झाल्यानंतरच्या युद्धांचा आर्थिक दबाव आणि सतत वाढत जाणारी व्यापारी तूट (Trade Deficit). व्यापार तूट म्हणजे देशाची आयात निर्यातीपेक्षा जास्त असणे. भारताला त्यावेळी अन्नधान्य, इंधन आणि टेक्नॉलॉजी आयात करावी लागत होती. त्यासाठी डॉलर खर्च करावे लागत होते. पण निर्यात इतकी होत नव्हती की त्या खर्चाची भरपाई होईल. यामुळे डॉलरचा साठा कमी होऊ लागला आणि रुपयावर दबाव येऊ लागला..रुपयाचे अवमूल्यन करण्याची वेळ१९६६ साली ही परिस्थिती इतकी बिकट झाली की सरकारला रुपयाचे अवमूल्यन (Devaluation) करावे लागले. म्हणजे रुपयाची किंमत कृत्रिमरित्या कमी करावी लागली. त्यानंतर १९७० च्या दशकात जगातील बरेच देश फ्लोटिंग एक्स्चेंज रेटवर आले. याचा अर्थ चलनाची किंमत बाजारपेठेतील मागणी आणि पुरवठा यावर ठरू लागली.भारताने ही पद्धत हळूहळू स्वीकारली. १९९१ मध्ये भारताला आर्थिक संकटाला सामोरे जावे लागले. देशात परकीय चलनाचा साठा खूपच कमी झाला होता. फक्त काही आठवड्यांचाच आयात खर्च भागवण्याइतकाच साठा शिल्लक होता.या संकटाने सरकारला मोठ्या आर्थिक सुधारणा करण्यास भाग पाडले. याच सुधारणांमध्ये रुपयाला अंशतः फ्लोट करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. म्हणजे रुपयाचा भाव बाजारावर ठरू लागला, पण RBI ला आवश्यकता वाटल्यास हस्तक्षेप करण्याचे स्वातंत्र्य होते. तेव्हापासून आजपर्यंत, मागणी आणि पुरवठा यांच्या जोरावर रुपयाची किंमत ठरत आहे. आता आपण या घसरणीमागील मुख्य कारणे पाहू..रुपया घसरणीमागील मुख्य कारणे कोणती?रुपया दर वर्षी घसरतोय यामागे एक नाही तर अनेक कारणे आहेत. यातील पहिलं कारणं आहे व्यापारी तूट (Trade Deficit). हे सर्वात महत्त्वाचं कारण आहे. भारत दरवर्षी अनेक देशांकडून खूप मोठ्या प्रमाणात माल आयात करतो. तेल, गॅस, सोने, इलेक्ट्रॉनिक्स, मशीनरी अशा अनेक गोष्टी आयात करतो. यासाठी आपल्याला डॉलरमध्ये व्यवहार करावा लागतो. दुसरीकडे, आपली निर्यात जास्त होत नाही. म्हणजे आपण जितके डॉलर खर्च करतो, तितके डॉलर कमवत नाही.दुसरं कारण आहे कच्चे तेल. भारत जगातील दुसरा सर्वात मोठा तेल आयात करणारा देश आहे. आपल्या एकूण तेलाच्या गरजांपैकी जवळपास ८५% गरज आयातीवरून भागवली जाते. आंतरराष्ट्रीय बाजारात तेलाची किंमत डॉलरमध्ये ठरते. म्हणजे तेलाचे बिल भरायला आपल्याला डॉलरची गरज भासते. जेव्हा तेलाच्या किमती वाढतात, तेव्हा आपल्याला अधिक डॉलर खर्च करावे लागतात. यामुळे डॉलरची मागणी एकदम वाढते आणि रुपया घसरतो. तेलाच्या किमती आणि रुपयाच्या घसरणीचा थेट संबंध आहे.तिसरं कारण आहे फॉरेन इनव्हेसमेंट (Foreign Investment). फॉरेन इनव्हेसमेंट दोन प्रकारची असते. एक FDI म्हणजे थेट फॉरेन इनव्हेसमेंट. ही लाँगटर्म असते. उद्योग सुरू करणे, कंपन्यांमध्ये थेट भागीदारी घेणे यासारखी. दुसरी FPI म्हणजे फॉरेन पोर्टफोलिओ इनव्हेसमेंट. ही इनव्हेसमेंट भारतीय शेअर मार्केट किंवा बाँड मार्केटमध्ये होते. ही इनव्हेसमेंट लाँगटर्म नसते. जर जागतिक परिस्थिती बिघडली, किंवा भारतात आर्थिक अनिश्चितता निर्माण झाली, तर ही इनव्हेसमेंट कमी होते. त्यासाठी ते शेअर विकतात आणि त्यातून मिळणारा पैसा डॉलरमध्ये टाकतात. यामुळे डॉलरची मागणी वाढते आणि रुपया घसरतो. २००८ च्या आर्थिक संकटात, कोविड काळात आणि युक्रेन रशियाच्या युद्धामध्ये रुपया मोठ्या प्रमाणावर घसरला.सध्या जगभरात अमेरिकन डॉलर हे जगातील रिझर्व्ह चलन आहे. म्हणून जेव्हा जगात अनिश्चितता निर्माण होते, तेव्हा इनव्हेस्टर्स सुरक्षित मानल्या जाणाऱ्या असेटकडे धाव घेतात. याला 'सेव्ह हेव्हन' प्रवाह म्हणतात. यामुळे डॉलरची मागणी वाढते आणि डॉलर मजबूत होतो..भारतीय रिझर्व्ह बँकेची भूमिकाआता भारतात RBI ही देशाची केंद्रीय बँक असल्याने ती रुपयाचे रक्षण करते. जर रुपया खूप वेगाने घसरला, तर RBI आपल्या परकीय चलनाच्या साठ्यातून डॉलर विकते. बाजारात डॉलरचा पुरवठा वाढल्याने रुपयाला थोडी स्थिरता मिळते. उलट जर रुपया खूप वाढला, तर RBI डॉलर खरेदी करते. कारण रुपयामुळे निर्यातदारांचे नुकसान होते. त्यामुळे RBI चा प्रयत्न असतो की रुपयामध्ये अस्थिरता येऊ नये आणि तो स्थिर राहावा..Gold Prediction: सोनं आणखी 30 टक्के वाढणार; पुढच्या दिवाळीपर्यंत किती होणार भाव? अॅक्सिसने वर्तवला अंदाज.रुपया घसरला तर कोणाला फायदा होतो?पण रुपया घसरल्यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर मोठा परिणाम होतो. याचे फायदे आणि तोटे दोन्ही आहेत. रुपया घसरला, तर परदेशातील खरेदीदारांना भारतीय माल स्वस्त मिळतो. आणि भारतातील पर्यटनही स्वस्त होते. हॉटेल, फूड, टूरिस्ट स्पॉट्स, शॉपिंग यावर त्यांना जास्त पैसे खर्च करावे लागत नाहीत. यामुळे पर्यटन उद्योगाला चालना मिळते. आणि देशात परकीय चलनाचा प्रवाह वाढतो.महत्त्वाचा म्हणजे भारतातील IT आणि सेवा क्षेत्राला याचा मोठा फायदा होतो. अमेरिकेसारख्या देशांना आपल्या येथील सेवा स्वस्त दरात मिळू लागतात. कंपन्यांच्या कमाईत वाढ होते. यामुळे रोजगार निर्मितीला चालना मिळते..आता आपण रुपया घसरल्यामुळे होणारे तोटे पाहूयातरुपया घसरला की आयात केलेला माल महाग होतो. यात सर्वात महत्त्वाचे आहे तेल. तेलाची किंमत वाढली की वाहतूक खर्च वाढतो. तेलाच्या किमती वाढल्या की पेट्रोल-डीझेल महाग होते. यामुळे वाहतूक खर्च वाढतो. अन्नधान्यापासून ते बांधकाम साहित्यापर्यंत सर्व वस्तूंच्या किमती वाढतात. त्यानंतर RBIला महागाई नियंत्रणासाठी व्याजदर कमी-जास्त करावे लागतात. यामुळे होम लोन, कार लोन, बिझनेस लोन इ. वर परिणाम होतो. तसेच जे विद्यार्थी परदेशात शिक्षण घेतात, त्यांच्या खर्चात मोठी वाढ होते. त्याचबरोबर परदेशी प्रवासही महाग होतो. महत्त्वाच म्हणजे सरकार आणि कंपन्या परदेशातून कर्जे घेतात. रुपया घसरला की ही कर्जे फेडण्यासाठी जास्त पैसे द्यावे लागतात. यामुळे सरकारचा कर्जावरील खर्च वाढतो..डॉलरला पर्याय आहे का?सध्या डॉलरचा परिणाम जगातील सर्वच अर्थव्यवस्थांवर होतोय पण डॉलरला पर्याय आहे का? हा अतिशय महत्त्वाचा प्रश्न आहे. जग डॉलरवर इतके अवलंबून का आहे? याला पर्याय नाही का? याचे उत्तर आहे, होय, पर्याय निर्माण होत आहेत, पण ती एक लाँगटर्म प्रक्रिया आहे.डॉलरने जगातील रिझर्व्ह चलन म्हणून आपली पकड इतकी मजबूत केली आहे की ती लवकर सुटेल असं वाटतं नाही. जगातील सुमारे ६०% परकीय साठा डॉलरमध्ये आहे. तेल, सोने, इतर मालाची विक्री डॉलरमध्ये होते. जागतिक व्यापाराचा मोठा भाग डॉलरद्वारे चालतो. यामुळे डॉलरची मोनोपॉली तयार झाली आहे. पण हळूहळू यात बदल होत आहेत.Premium|Gold Buying Guide: दिवाळीत सोनं घ्यायचं असेल तर कोणत्या गोष्टी लक्षात ठेवाल?.सध्या चीन डॉलरला टक्कर देण्याचा प्रयत्न करत आहे. चीन ही जगातील दुसरी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे. चीनने आपल्या चलन युआनला जागतिक स्तरावर पोचवण्याचा प्रयत्न सुरू केला आहे. चीनने अनेक देशांशी युअनमध्ये व्यापार करण्यासाठी करार केले आहेत. पण चीनचे सरकार युअनच्या भावावर कडक नियंत्रण ठेवत आहे. त्यामुळे ते डॉलरच्या पातळीवर पोहोचण्यासाठी अजून बराच वेळ लागेल.तर युरो हे डॉलरनंतरचे दुसरे सर्वात मोठे रिझर्व्ह चलन आहे. युरोपियन युनियनची अर्थव्यवस्था देखील मोठी आहे. पण युरोझोनमधील आर्थिक संकटांमुळे, जसे की ग्रीसचे आर्थिक संकट, यामुळे युरोची विश्वासार्हता कमी झाली आहे.तसेच भारत देखील आपल्या रुपयाला जागतिक स्तरावर पोचवण्याचा प्रयत्न करत आहे. भारताने अनेक देशांशी रुपयामध्ये व्यापार करण्यासाठी करार केले आहेत. UAE, सौदी अरेबिया, इराण यांसारख्या देशांशी रुपयामध्ये तेलाची आयात करण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. पण ही प्रक्रिया अगदी सुरुवातीच्या टप्प्यात आहे. सध्या डॉलरला पर्याय निर्माण होत असले तरी, लवकरच डॉलरचे वर्चस्व संपणार नाही. ही एक हळूहळू होणारी प्रोसेस आहे..एकेकाळी डॉलरच्या बरोबरीचा असलेला रुपया आज $१ = ₹८८.७८च्या पातळीवर आला आहे. यामागे मोठा इतिहास आहे. ही घसरण केवळ भारताच्या अर्थव्यवस्थेमुळे नाही, तर जागतिक आर्थिक रचना आणि डॉलरच्या वर्चस्वामुळे झाली आहे. आजच्या जागतिक परिस्थितीत, रुपया पूर्णपणे मजबूत होणे शक्य नसले, तरी तो स्थिर राहणे शक्य आहे. भारताची आर्थिक वाढ, निर्यातीतील वाढ आणि RBIचे धोरण यामुळे रुपयाला भविष्यात स्थिरता मिळू शकते. आपण सर्वांनी हे लक्षात ठेवायला हवं की चलनाचा भाव हा देशाच्या आर्थिक आरोग्याचे प्रतीक आहे. आणि भारताचे आर्थिक आरोग्य सध्या चांगले असले तरी त्यात बरीच सुधारणा होणं गरजेचं आहे.