झुमका गिरा रे... बरेली के बजार में

अनादी काळापासून माणसाला संगीताची गोडी वाटत आली आहे. आनंद व्यक्त करताना लोक काही ना काहीतरी वाजवून आपला आनंद व्यक्त करत असत. आजही करतात. त्यातून वाद्ये निर्माण झाली. ती वाजवता वाजवता लोकांनी चाली लावल्या. त्या सर्वदूर पसरून लोकसंगीत तयार झालं, लोकगीत साकारलं. जाणकार संगीतकारांनी असं लोकसंगीत व्यवस्थित ‘पॅलिश’ करून आपल्यापर्यंत पोहोचवलं.

सर्वसामान्यांना लोकसंगीत नेहमीच आवडत आलं आहे. रस्त्यानं अल्लाची आळवणी करत जाणारा फकीर किंवा गळ्यात अडकवलेली पेटी आणि ढोलक वाजवत रस्त्यावर गाणं गात रस्त्यावरच्या ‘पब्लिक’ची करमणूक करून पैसे गोळा करणारे भटके लोक हे तर लोकसंगीताचे प्रसारक. हे लोक सत्तर-ऐंशीच्या दशकापर्यंत रस्त्यांवर सहज दिसत असायचे.

‘झुमका गिरा रे’ हे त्याचं स्वरूपाचं साठ वर्षांपूर्वीचं गाणं; पण आजच्या तरुण-तरुणींनासुद्धा हा झुमका भुरळ पाडतोय; त्याचं कारण लोकसंगीत. केवळ रसिकांनाच नव्हे तर, आजच्या काळातल्या संगीतकारांनाही ‘झुमका’ अधूनमधून आव्हान देत असतो. अलीकडेच करण जोहरच्या ‘रॅाकी और रानी’ या चित्रपटात संगीतकार प्रीतमनं मूळच्या ‘झुमका गिरा रे’चा मुखडा मूळ चालीसह एका गाण्याला जोडला काय अन् गाणं हिटच झालं. सध्या जिकडं तिकडं तरुणाई ‘झुमका What झुमका’ असं विचारत असते!

आज २०२४ मध्येसुद्धा टीव्हीवर, समाजमाध्यमांवर ‘झुमका गिरा रे’ धुमाकूळ घालत आहे. अर्जितसिंग आणि जोनिता गांधी यांच्या स्वरातल्या रिमिक्स ‘झुमका’वर आलिया भट्ट आणि रणबीरसिंह हे चांगलेच थिरकलेत. ‘मेरा साया’ या १९६६ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या चित्रपटातलं आजही लोकप्रिय असलेलं हे लोकगीत.

राजस्थानातल्या एका गावात एका नर्तकीचा कार्यक्रम आयोजित केला गेला आहे... नर्तकी देखणी आहे... तिचा नाचही दिलखेचक आहे... गावप्रमुख आणि गावकरी असे सगळेच गाण्यात रमले आहेत...पण नर्तकी आहे दरोडेखोरांची हस्तक. तिचे दरोडेखोर साथीदार गावकऱ्यांमधे मिसळून गाणं ऐकत नाच बघत आहेत...मधूनच ते एकमेकांना इशारे करता आहेत...गाववाल्यांना गाण्या-बजावण्यात गुंतवून त्या गावात दरोडा टाकण्याचा किंवा कुणाला तरी पळवून न्यायचा त्यांचा इरादा दिसून येतो.

‘झुमका गिरा रे हाये ऽऽऽऽ’ अशी पहिल्या ओळीलाच दाद मिळते ती ‘हाये ऽऽऽ’ असं गाताना आशा भोसले यांच्या स्वरातला जो ‘कातिलाना अंदाज’ आहे, त्यामुळे. पुढंसुद्धा ‘बरेली के बजार में’ म्हणताना ‘बजार में’ या शब्दांना त्यांनी जोरदार ठसका दिला आहे. आशा भोसले यांच्या या करामतीनं गाणं सुरुवातीलाच चांगली पकड घेतं. आपल्या प्रेमाची कहाणी सांगताना ती ग्रामीण तरुणी सुरुवात तक्रारीच्या सुरात करते.

मध्येच ती लडिवाळपणे ‘लाख मनाया...सैंया ने कलैया नाही छोडी...हाय कलैया नाही छोडी’ असं सांगते, तेव्हा आशा भोसले यांनी जो लाडीक स्वर काढला आहे तो लाजवाब. संगीतकार मदन मोहन यांनी चाल देताना लोकसंगीताचा ठेका बरोबर पकडला आहे.

सुरुवातीचं प्रील्यूड म्युझिक आणि मधल्या इंटरल्यूडला पिपाणी, बासरी, ढोलक, तुणतुणं असं सगळं ग्रामीण वाद्यांचं संगीत हे, जणू एखाद्या जत्रेत ऐकायला मिळणारं संगीत असावं, तसंच कानांवर येतं.

ढोलकचा ताल संपूर्ण गाण्याचा तोल सांभाळतो आणि सगळ्या वाद्यांच्या साथीनं नर्तकीच्या पायातल्या चाळातल्या घुंगरांची छमछम गाण्यात रंगत आणते. चेहऱ्याला कोणताही मेकअप न केलेली एखादी खेडूत यौवना जशी आकर्षक दिसते तसं हे गाणं आहे! त्यातल्या ठसक्यामुळे ते एकदा ऐकलं की दिवसभर गुणगुणावंसं वाटतं.

गीतकार राजा मेहदी अली खाँ यांनी हे गाणं लिहिलं तेव्हा कदाचित त्यांच्या नजरेसमोर ग. दि. माडगूळकर यांची ‘बुगडी माझी सांडली गं, जाता साताऱ्याला गं, जाता साताऱ्याला’ ही लावणी असावी अशी शंका येते. बुगडीला हिंदी प्रतिशब्द झुमका आणि ‘सातारा’च्या जागी ‘बरेली’ असा बदल करून हा झुमका बरेलीच्या बाजारात ‘सांडला’ असावा! ‘माझ्या शेजारी तरुण राहतो, टकमक टकमक मला तो पाहतो’ या पंक्तीसुद्धा ‘सैंया आए, नैन झुकाए, घर में चोरी चोरी’ असं साधर्म्य दिसतं. असो. तरीही ही गीतरचना आहे दाद देण्याजोगीच.

शालीन सौंदर्यपरी साधना ही काही त्या काळातल्या वैजयंतीमालासारखी अथवा हेलनसारखी कसलेली नृत्यांगना नव्हे. तरीही नृत्याचं थोडंफार अंग तिला असावं. रस्त्यावर नाचणारी नर्तकी शोभेल इतपत चांगल्यापैकी नाच तिनं केला आहे. त्यामुळे तिच्या पदन्यासांकडे दुर्लक्ष करून मुद्राभिनयाला झुकतं माप दिलं गेलं आहे. सतत क्लोजअप वापरून तिचं देखणेपण अधिक अधोरेखित करण्यात आलं आहे.

गाण्यातल्या शब्दांचे भाव चेहऱ्यावर दाखवण्यात साधनाही यशस्वी झाली आहे. प्रियकराच्या भेटीचा अनुराग, लटका राग, खट्याळ छेडछाड असं सगळंच. खांद्यावरून पुढं सोडलेल्या दोन लांबसडक वेण्या, परकरवजा घागरा, अंगभर पोशाख, कानात अन् गळ्यात मोठमोठे दागिने यांमुळे ती ‘बंजारन’ दिसते खरी. मात्र, केसांच्या बटा कपाळावर पुढं ओढलेल्या असा तिचा ‘तो सुप्रसिद्ध साधना कट’ इथंपण स्पष्ट दिसतो.

झुमका हरवल्याची गोष्ट गीतामधून लयबद्धरीत्या, गतिमान नृत्याविष्कारातून सांगण्याचा लोकनृत्याचा हा प्रकार दिग्दर्शक राज खोसला यांनी कथेत मुद्दाम गुंफला असावा, असं संपूर्ण गाणं बघून झाल्यावर वाटतं. नर्तनकलेतले करन्यास, नेत्रपल्लवी, घायाळ करणारे कटाक्ष यांचा पुरेपूर वापर या गाण्याच्या वेळी करण्यात आलेला आहे. इतक्या गतिमान नृत्याविष्कारातून हे सारं अचूक टिपण्याचं कॅमेरामनचं कसब वाखाणण्याजोगंच.

गाण्यात पुरुषी आवाजातली एकच ओळ आहे. ‘फिर क्या हुआ?’ असं नर्तकीचा साथीदार तिला विचारतो. हा स्वर कुणाचा असावा याचा तर्क काही लागेना. हा स्वर त्या काळातले रेडिओ अनाउन्सर विनोद शर्मा यांचा आहे. अमीन सयानी यांचे ते समकालीन होत. ही माहिती संगीतकार मदनमोहन यांचे पुत्र संजीव कोहली यांनी मेलवर मला पाठवली.

हे गाणं जरी १९६६ मधलं असलं तरी त्याचे पडसाद आजपर्यंत अधूनमधून उमटत असतात. अलीकडचीच एक घटना अशी.

उत्तर प्रदेशात लखनौ-दिल्ली महामार्गावर बरेली नावाचं गाव आहे. या गाण्यामुळे ते गाव देशभरात चर्चेत आलं. ‘बरेलीत एक ‘झुमका चौक’ असायला हवा,’ अशी गावकऱ्यांची वर्षानुवर्षांची मागणी होती.

अनेक वर्षांच्या पाठपुराव्यानंतर ‘बरेली विकास प्राधिकरणा’नं राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक २४ वरील एका चौकात दोनशे किलो वजनाचा धातूचा झुमका उंच स्तंभ उभारून लावण्यात आला आहे. त्या चौकाचं नामकरण ‘झुमका चौक’ असं करण्यात आलं आहे. अशा रीतीनं बरेलीच्या बाजारात चोपन्न वर्षांपूर्वी हरवलेला ‘तिचा’ झुमका अखेर गवसला म्हणायचा!

(लेखक हे हिंदी सिनेगीताचे अभ्यासक-समीक्षक, तसंच ‘गाने अपने अपने’ या कार्यक्रमाचे सादरकर्ते आहेत. ‘गुनगुना रहे है भँवरे’ हे याच विषयावरचं पुस्तक त्यांच्या नावावर आहे.)