अस्सल अनुभवाचे गुंफण

दा. गो. काळे sakal.avtaran@gmail.com‘काया वाचा मने’ कादंबरी म्हणजे समाजाचा कळवळा म्हणून प्रेरित झालेल्या नायकाची गोष्ट आहे. तो संघटनेत त्याच आत्मीयतेने आपलं काम करतो. ही सामाजिक संरचना त्याला मुळापासून बदलायची असते; परंतु त्यात आलेल्या अनुभवांनी तो ढासळतो..सुनील यावलीकर कादंबरीसारखा मोठा अवकाश घेऊन समकालीन वास्तवाकडे पाहतात. ‘अस्वस्थ वर्तमान’ ही त्यांची पहिली कादंबरी २००९ मध्ये प्रसिद्ध झाली. पुन्हा ते ‘काया वाचा मने’ ही कादंबरी घेऊन आले आहेत. त्यात त्यांनी संघटनात्मक गुंतागुंतीचा तिढा सोडविण्याचा आश्वासक असा प्रयत्न केला आहे. मनात रुजलेलं अवखळ बालपण जसं त्यांच्या चित्रातून सहजपणे येतं, तसंच एखाद्या कार्यकर्त्याचं चारित्र्यही अंगभूतपणे या कादंबरीतून प्रकटतं. त्यातील कळवळ्याच्या जातीला आत्मानुभूतीचा स्पर्श आहे. या लेखनातील अनुभवांचं असणं सावत्रपणाचं वाटत नाही. कादंबरीत दिनकरचा शिक्षक म्हणून सुरू झालेला प्रवास एका समाज शिक्षकात कसा बदलत जातो, त्यातून आलेल्या अनुभवांच्या कसोटीवर तो कसा उतरत जातो, त्याच्या चढ-उतारांचा आलेख म्हणजे ही कादंबरी आहे..‘संघटनेचा नेता अंबरांच्या स्वाक्षरीचं आयकार्ड असेल तरच मान्यताप्राप्त कार्यकर्ता, अन्यथा त्याला मान्यता नाही. हे कार्ड द्यायचा अधिकार फक्त अंबरांना. आपण कोणाच्या मान्यतेसाठी चळवळ करतो काय? आपल्याला प्रा. अंबरांच्या मान्यतेची गरजच काय? आपल्या कार्याला, जगण्याला आपली मान्यता असली तरी पुरे, म्हणजे ‘एक व्यवस्था नाकारताना दुसरी व्यवस्था उभी’ हा चळवळीच्या अस्तित्वासाठीचा एक मोठा संदेश या कादंबरीतून मिळतो. म्हणजे ज्या व्यवस्थात्मक अधिरचना आपण मुळातून उखडून टाकण्याचा प्रयत्न करीत असतो, त्याच व्यवस्थेच्या बांधणीत नव्या व्यवस्थेची उभारणी केली जाते. कोणीतरी त्यातच आपल्याला आदर्शवाद शिकवतोय. कोणी चिंतनशीलतेचे धडे गिरवतोय. ही चीड आणणारी गोष्ट आहे..या सगळ्या गोंधळातून हा नायक आपल्या आत्मचिंतनाच्या पातळीवर आपल्याला तपासून पाहण्याचा प्रयत्न करतो. त्यातून आलेली उदासीनता आपल्यातील अहंकाराचा शोध घेते. आपल्यात जन्मलेल्या उत्साहाच्या जागा कोणत्यातरी प्रलोभनांना बळी पडल्या की काय? आपल्यातील सुप्त अहंकार जागा होतो आहे का? आपल्याला संघटनेच्या निर्णयप्रक्रियेत स्थान नाही. या द्विधा अवस्थेत हा नायक सापडतो. म्हणजे, ‘बाहेरच्या भीषण घटनांनी जेवढे आपण अस्वस्थ होतो तितकंच या आतल्या क्षुद्र वाटणाऱ्या घटनांनीही’ या आत्मचिंतनातून आपल्या मनातील तगमग व्यक्त करतो. ही एकल मनाची अवस्था असली तरी, ती चळवळीत असणाऱ्या प्रत्येकाची मनोधारणाच असते. या धारणांना विघटनाचा शाप असतो. या अस्वस्थ जाणिवांमधून हा लेखक एका चळवळीचं आत्मचरित्रच सांगत असतो. .हा नायकही या व्यवस्थेच्या उदासीनतेतून आपला नेहमीचा रूटीन मार्ग निवडतो. कारण समाज सुधारणांचं बेसिक आपल्या शिक्षण व्यवस्थेतूनच निर्माण करता येतं. ‘शिक्षण प्रणाली हीच जर चळवळ बनली तर वेगळ्या चळवळी करण्याची गरजच उरणार नाही; पण गेल्या साठ वर्षांत हा नुसता भाबडा आशावाद उरला आहे. साठ वर्षांत आपापल्या सोयीने शिक्षण व्यवस्था वापरली गेली’ याबद्दलचं या नायकाचं चिंतन आजच्या व्यवस्थेला कारणीभूत झालेलं आहे. घटनेची मार्गदर्शक तत्त्वे या व्यवस्थेत पायदळी तुडविली जात आहेत. हे आजचं वास्तव आहे. या वास्तवाच्या पार्श्वभूमीवर शोषणमुक्त समाज व समतेची मूल्यं रुजविण्याची स्वप्नं आपण पाहू शकत नाही. शेवटी आज या मूल्यांना जिवंत ठेवण्यासाठी चळवळीच कराव्या लागणार आहेत, ही गोष्ट विसरता येत नाही. .आपण आपल्या अवस्थांचं स्रोत विसरलो असल्याने या अधिकच्या व्यापातून आपल्याला आपण पुन्हा राबवून घेत आहोत, हा खरे तर आपल्या शक्तीचा व्यर्थ व्यय आहे. शिक्षणाचं स्रोत बळकट असलं तरच, निकोप अशी समाज व्यवस्था आपोआपच निर्माण होईल. फक्त नियोजन आणि उपयोजन अत्यंत महत्त्वाचं आहे. शैक्षणिक वारसा आणि आजच्या दुरवस्थेच्या सांध्यावर हा नायक उभा आहे. तरीही आपल्या भवितव्याच्या दृष्टीने या प्रकारचा सकारात्मक विचार हा नायक करतो आहे. शिक्षण व्यवस्थेतील एक घटक म्हणून त्याचे विचार मोलाचे आहेत. शिक्षण व चळवळ या दोन वेगवेगळ्या गोष्टी हा शिक्षक मानत नाही. या नायकाच्या चळवळीत शिक्षण आहे आणि शिक्षणातही चळवळ आहे. विमनस्कतेतून तो चळवळीने उदास झाला असला तरी, त्याला जोडून ठेवणाऱ्या आनंदायी शिक्षण स्रोताला विसरू शकत नाही. कारण त्याच्या व्यक्तिमत्त्वातील तो अंगभूत असा घटक आहे. म्हणून काया वाचा मनाने तो या गोष्टींशी जोडला गेलेला आहे. त्याचे अस्तित्व म्हणजे शिक्षण आहे..चळवळींशी किंवा कोणत्याही सामुदायिक कामाशी आपण एकटे जोडले जात नसतो. त्यात आपल्या कौटुंबिक जीवन-जाणिवांनाही जोडत जात असतो. कारण कार्यकर्त्यांना ‘आधी केले; मग सांगितले’ या धारणांना अनुसरावं लागतं. त्याशिवाय सुधारणांचा परीघ मोठा होत नाही. या परिस्थितीला अनेक कार्यकर्ते बळी पडतात. त्यांच्या परंपरांना आपण सहजासहजी तोडू शकत नाही. त्यावेळी कार्यकर्त्यांवर येणारी परिस्थिती निर्णायक स्वरूपाची असते. त्याला उत्तर देताना होणारी मानसिकता भयंकर असते. त्यातल्या त्यात अंधश्रद्धा निर्मूलनाच्या कार्यात या गोष्टींचा अडसर आडवा येतो. तेथे आपल्याशिवाय आपलं कोणीही असत नाही. तेथे कोणत्याही प्रयोगशाळा चालत नाहीत. परंपरेच्या कचाट्यात सापडलेल्या सावजाला जागं करणं कठीण कर्म आहे. असाच एक प्रसंग या नायकावर या कादंबरीत आलेला आहे..चिन्ना नावाचा हलाखीच्या परिस्थितीतील कार्यकर्ता. त्याची परिस्थिती पाहिली तर, आपल्याला त्याच्यात इनबिल्ट असणारा हाडाचा कार्यकर्ता जाणवल्याशिवाय राहणार नाही. ही अन्यायाची, शोषणाची जाणीव होणारी माणसं ग्रेट असतात. या एकेक माणसांतूनच संघटनांची बीजं खोल रुजत जातात. अन्याय, अत्याचार व अंधश्रद्धेची युगायुगांची चढलेली पुटं गळून पडतात. ही शक्ती या लोकांमध्ये असते, याची जाणीव हा लेखक आपल्या अनुभवाच्या पार्श्वभूमीवर करून देतो. त्या दृष्टीने ही कादंबरी संघटनांच्या कार्यपद्धतीचा मोठा ऐवजही आहे. या लेखनात आलेले चिंतन, प्रत्यक्ष अनुभवाच्या आधारावर आलेले आहे. यातील अनुभवाची प्रत परजीवी नाही.या लेखनातील प्रभाकरचे आपल्या कुटुंबाबद्दलचं मनोगत हेलावून टाकणारं आहे. प्रा. अंबराच्या व्यक्तिमत्त्वातून संघटना व त्याच्या नेतृत्वाची धुरा वाहणाऱ्या लोकांच्या कार्यपद्धतीची कल्पनाही हा लेखक करून देतो. संघटनेला वैचारिक पाया देणं महत्त्वाचं असतंच; पण प्रत्यक्षपणे जातीने असणारं योगदानही समन्वय साधणारं असतं. वैचारिक क्रांती वेगळी; परंतु सामाजिक पातळीवर त्याचं उपयोजन करणं यात खूप फरक असतो. हा एक विचारही या कादंबरीतून पटलावर आलेला आहे. कार्यकर्त्यांच्या आयुष्याला खूप पेच असतात. हा सगळा गुंतवळा सोडवणंही धाडसाचं असतं. त्या गुंतवळ्याची सलउकल या कादंबरीत हा लेखक करताना दिसतो. महत्त्वाच्या बऱ्याच गोष्टी या कादंबरीच्या रूपाने लेखकाने आपल्या अनुभवातून सांगितल्या आहेत..ही कादंबरी म्हणजे समाजाचा कळवळा म्हणून प्रेरित झालेल्या नायकाची गोष्ट आहे. तो संघटनेत त्याच आत्मीयतेने आपलं काम करतो. ही सामाजिक संरचना त्याला मुळापासून बदलायची असते; परंतु त्यात आलेल्या अनुभवांनी तो ढासळतो. तो संवेदनशील आहे. या गोष्टी तो सजगतेने पाहतो. एका व्यवस्थेचा सामना करताना आपल्यातच एका वेगळ्या व्यवस्थेचा जन्म नकळत होतो. त्यातला शिक्षक हा सजग आहे. तो हा संघर्ष सूक्ष्मपणे टिपत जातो. त्यासाठी आपल्या ज्ञानाची व ज्ञानदानाची सगळी इंद्रियं जागृत ठेवत ‘काया वाचा मनाने’ ही सगळी व्यवस्था अनुभवत असतो. त्या अनुभवाचा दस्तऐवज म्हणजे ही कादंबरी आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

अस्सल अनुभवाचे गुंफण

Related Stories