गॉथिक वास्तुशैली

- राजेंद्र कोचरेकर

विचार, कल्पना आणि ज्ञानाचा प्रसार इतिहासामध्ये कृत्रिम भू-राजकीय किंवा धार्मिक सीमांवरच थांबला नाही, तर तो सांस्कृतिक देवाणघेवाण आणि परस्पर संवादाचे परिणाम म्हणूनही जास्त पुढे आला. मुंबई पालिकेच्या मुख्यालयाची इमारत गॉथिक वास्तुशैलीतील असणे, हा ब्रिटिश वसाहतवादी सत्तेचा ऐतिहासिक वारसा आहे.

धर्मयुद्धांना ज्याला इंग्रजीमध्ये क्रुसेड्स असं म्हटलं जातं, त्याचा आणि मुंबईतील महापालिकेच्या इमारतीशी अथवा अमेरिकेच्या वॉशिंग्टन डीसी राजधानीमधील नॅशनल कॅथेड्रलशी काय संबंध? तुम्हालाही या प्रश्नाचं आश्चर्य वाटलं असेल, पण तरीही त्या प्रश्नांचे विश्लेषण करण्याअगोदर मला या दोन इमारतींमध्ये काय साम्य आहे, ते प्रथम सांगणं आवश्यक आहे.

अर्थात हे स्थापत्यशास्त्र इतिहासाच्या विद्यार्थ्यांना किंवा कदाचित माझ्यासारख्या कुतूहलाने या विषयात डोकावणाऱ्यांनाही माहीतच असेल. या दोन्ही इमारतींमध्ये गॉथिक आर्किटेक्चरची महत्त्वपूर्ण रचना आहे. गॉथिक आर्किटेक्चरचे एक वैशिष्ट्यपूर्ण लक्षण अथवा चिन्ह म्हणजे त्याच्या इमारतीला मध्यटोक असलेल्या कमानी असतात.

या कमानीमुळे दगडी इमारतींच्या आत जास्त सूर्यप्रकाश सहज आणणाऱ्या उंच खिडक्या ठेवता येतात. या दोन्ही इमारती युरोपपासून पूर्व आणि पश्चिम भौगोलिक टोकाला दूरदूरवर असल्या तरीही, ऐतिहासिक कारणास्तव त्या पाश्चात्त्य आणि युरोपीय गॉथिक वास्तुशैलीनुसारच आहेत.

युरोपियन वसाहत वारशाचा भाग म्हणून जगभरात इतर अनेक इमारती गॉथिक वास्तुकलेच्या असल्या तरीही याच दोन इमारती मी का निवडल्या याबद्दल तुम्हाला आश्चर्य वाटत असेल, पण त्याचं कारण सांगण्याअगोदर मला आधीच काही वस्तुस्थिती स्पष्ट केली पाहिजे. या युरोपबाहेरच्या दोन्ही इमारती युरोपमधील गॉथिक वास्तुशैलीच्या प्रसिद्धी काळाच्या तुलनेने बऱ्याच नवीन कालखंडात बांधल्या गेल्या आहेत.

मुंबई महापालिकेच्या इमारतीची पायाभरणी १८८४ मध्ये झाली तर अमेरिकेमधील वॉशिंग्टन डीसी शहरामधल्या नॅशनल कॅथेड्रलचे बांधकाम १९०७ मध्ये सुरू झाले. या दोन्ही इमारतींच्या या बांधकामाच्या काळाच्या तुलनेने गॉथिक वास्तुकलेचे वर्चस्व बाराव्या आणि सोळाव्या शतकाच्या मध्यात युरोपमध्ये होते.

हे सर्व पाहिले तर असे लक्षात येईल की, गॉथिक आर्किटेक्चर या विषयामधील बाराव्या आणि सोळाव्या शतकाच्या मध्यात असलेले महत्त्व जरी इतर आधुनिक वास्तुशैलींनी नंतर घेतले असले तरी तुलनेने अलीकडच्या काळापर्यंत गॉथिक आर्किटेक्चरचे अस्तित्व अबाधित होते. फरक एवढाच की आजच्या या शैलीला गॉथिक पुनरुज्जीवन आर्किटेक्चर म्हणून संबोधले जात आहे.

या इमारतींच्या निवडीचे दुसरे कारण म्हणजे गॉथिक आर्किटेक्चर हे केवळ धार्मिक इमारतींपुरते मर्यादित नव्हते, तर धर्मनिरपेक्ष आणि नागरी हेतू असलेल्या मुंबईतील महानगरपालिकेसारख्या इमारतींसाठीसुद्धा ते वापरण्यात आले होते.

गॉथिक स्थापत्य कलेची मला थोडीफार ओळख असली तरी त्याला गॉथिक का म्हणतात, असा प्रश्न नेहमी पडत होता. शेवटी गॉथ आणि विझिगॉथ अथवा व्हीसीगॉथ या जरमॅनिक वंशाच्या जमाती होत्या, ज्यांना रोमन साम्राज्यातील लोक रानटी समजत होते. त्यांनी पाचव्या शतकात बराचसा रोमन प्रांत लुटला आणि बराचसा विध्वंस केला.

मग प्रश्न असा पडतो की, त्यांनी या वास्तुशैलीचा नवीन शोध लावला का? आणि तसे असल्यास युरोपमध्ये गॉथ या वंशाच्या जमातीच्या आगमनाच्या बऱ्याच शतकांनंतरच्या काळात म्हणजे १२ व्या शतकाच्या मध्यात ही वास्तुशिल्प शैली युरोपमध्ये कशी प्रसिद्धीला आली? अलीकडे या प्रश्नांची उत्तरे सापडली.

त्यातून असे दिसून आले की गॉथिक आर्किटेक्चर या नावाचा गॉथ वंश किंवा जमातीशी फारसा संबंध नव्हता. गॉथिक आर्किटेक्चर हे नाव नंतरच्या १४ व्या शतकात पुनर्जागरण किवा इंग्लिशमध्ये रेनेसांस म्हटलेल्या काळात वास्तुकलेच्या या शैलीसाठी वापरले गेले.

ग्रीको-रोमन शास्त्रीय (क्लासिकल) वास्तुशैली इसवी सनाच्या पाचव्या शतकात, रोमच्या विध्वंसापर्यंत पश्चिम रोमन साम्राज्यात प्रचलित होती. शास्त्रीय वास्तुशैलीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्या वास्तुशैलीमध्ये इमारतीच्या खिडक्या, खांब, भिंती वगैरे प्रमाणबद्ध आणि बांधेसूद असतात. त्यानंतर सहाव्या ते ११ व्या शतकापर्यंत पश्चिम युरोपमध्ये रोमनेस्क नावाची वास्तुशैली प्रचलित होती.

रोमनेस्क वास्तुशैलीचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्या शैलीच्या इमारती वाटोळ्या कमानीच्या व जाड भिंतींची सजावट अशा असतात. (इथे रोमनेस्क या शब्दाचा संबंध रोम या शब्दाशी नसून तो रोमान्स म्हणजे डेकोरेटिव्ह अशा अर्थाने घेतला जातो.) परंतु गॉथिक वास्तुशैली या अगोदरच्या दोन्ही शैलीपेक्षाही वेगळी होती.

अर्थातच त्या काळात एखाद्या वास्तूचा ‘गॉथिक शैली’तील असा उल्लेख करणे हे फारसे प्रशस्त तर नव्हतेच, परंतु मानहानिकारक होते. कारण, शेवटी गॉथ हे ते लोक होते ज्यांनी इसवी सन पाचव्या शतकात, पूर्वीच्या रोमन वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तुकलेच्या इमारतींचा विध्वंस केला होता आणि म्हणूनच गॉथिक शैलीला ग्रीको-रोमन शास्त्रीय वास्तुशैलीपासून वेगळे ठेवण्याचा हेतू होता.

रोमच्या विध्वंसानंतर पाश्चात्त्य रोमन साम्राज्य अंधाऱ्या आणि मध्ययुगीन कालखंडात बुडून गेले होते. म्हणून गॉथिक आर्किटेक्चर ही कदाचित या कारणास्तव दुय्यम दर्जाची वास्तुशैली ठरली असावी. याच वास्तुशैलीने पुढे पश्चिम युरोपमधील अंधारी आणि मध्ययुगीन काळाचे निरंतर प्रतिनिधित्व केले.

तरीही ही गोष्ट वर नमूद केल्याप्रमाणे, पाचव्या आणि ज्या काळात गॉथिक वास्तुकलेच्या प्रगतीचा उदय झाला, त्या बाराव्या शतकातील हे व्यापक अंतर स्पष्ट करत नाही. तसेच जर गॉथिक स्थापत्यकलेचा गॉथ या नावाव्यतिरिक्त गॉथ वंश जमातीशी फारच कमी संबंध असेल, तर या वास्तुशैलीवर कुठल्या गोष्टींचा प्रभाव पडला असेल? या प्रश्नांची उत्तरे काही प्रमाणात मी सुरुवातीला केलेल्या प्रश्नाशी जाऊन भिडतात, की मग ख्रिश्चन क्रुसेड्स आणि गॉथिक आर्किटेक्चर यांचा काय संबंध आहे?

निश्चितपणे युरोपमधील आधीच्या सहाव्या ते ११ व्या शतकापर्यंत प्रचलित रोमनेस्क वास्तुशैलीचा गॉथिक वास्तुशैलीवर नक्कीच प्रभाव होता; परंतु कला इतिहासकार असेही सांगतात की, १२ व्या शतकाच्या काळात युरोपियन लोकांवर वेगवेगळ्या सांस्कृतिक संस्कारांमुळे गॉथिक वास्तुकलेवर इतरही विविध वास्तुशैलींचा प्रभाव पडला होता.

१०९५ पासून सुरू झालेली ख्रिश्चन धर्मयुद्धे ही विविध सांस्कृतिक आदानप्रदानाला चालना देणारी होती. रोम प्रांतामधील पाश्चात्त्य लॅटिन चर्चने प्रेरित केलेल्या या धर्मयुद्धांचा उद्देश जेरुसलेम आणि आजूबाजूचा परिसर इस्लामिक धर्माच्या लोकांकडून ताब्यात घेणे हा होता.

चौथ्या धर्मयुद्धात एक तर जेरुसलेमऐवजी पूर्व ग्रीको-रोमन बायझेंटाईन कॉन्स्टँटिनोपल (आताचे इस्तंबूल) राजधानीला बरखास्त करणे आणि लुटणे हेच सुरू होते. याच क्रुसेडचा एक भाग म्हणून हे युरोपहून आलेले क्रुसेडर्स मध्य पूर्वेतील इस्लामिक संस्कृती आणि बायझेंटाईन संस्कृतीच्या संपर्कात आले.

धर्मयुद्धांव्यतिरिक्त आणखी एक घटना आहे. आठव्या शतकापासून उत्तर आफ्रिकेच्या माघरेब प्रांतातून आलेल्या इस्लामिक मूर्स नावाच्या वांशिक जमातीने आजच्या स्पेन देशामध्ये असलेल्या आयबेरियन द्वीपकल्पात राज्य केले होते. त्या काळानंतर हळूहळू मूर्स आयबेरियन द्वीपकल्पाच्या प्रांतातून मागे मागे सरत हरवले जात होते.

परिणामी पाश्चात्त्य युरोपियन लोकांचा तिथल्या प्रांतामधल्या इस्लामिक मूर्स संस्कृतीशी संबंध आला. त्यामुळे काही इतिहासकारांना असे वाटते की, या सर्व घटनांचा परिणाम म्हणून गॉथिक वास्तुकलेवरदेखील इस्लामिक सारासेन या वास्तुकलेचाही प्रभाव पडला.

गॉथिक आर्किटेक्चरच्या या नावाची उकल होण्याव्यतिरिक्त आणखी एका गोष्टीची जाणीव यानिमित्ताने झाली. माझ्या संशोधन छंदात आणि भौतिक प्रवासात सातत्याने आढळलेल्या आवर्ती विषयाचे हे आणखी एक उदाहरण आहे.

विचार, कल्पना आणि ज्ञानाचा प्रसार इतिहासामध्ये कृत्रिम भू-राजकीय किंवा धार्मिक सीमांवरच थांबला नाही, तर तो सांस्कृतिक देवाणघेवाण आणि परस्पर संवादाचे परिणाम म्हणूनही जास्त पुढे आला. ही गोष्ट विज्ञान, गणित, राजकीय तत्त्वज्ञान आणि आर्किटेक्चरच्या (वास्तुकला/ वास्तुशैली) ज्ञानाबाबतसुद्धा अगदी स्पष्टपणे दिसून येते.

गॉथिक आर्किटेक्चरची कहाणी अद्याप पूर्णपणे संपलेली नाही. मुंबईतील महापालिकेच्या मुख्यालयाची इमारत गॉथिक वास्तुशैलीतील असणे, हा ब्रिटिश वसाहतवादी सत्तेचा ऐतिहासिक वारसा आहे. ही गोष्ट आणखी समजावण्यासाठी मला त्या कालखंडातील मेडिटरेनियन किंवा भूमध्य समुद्रबाजू प्रांतामधील आणखी एका राजकीय शक्तीचा परिचय करून द्यावा लागेल. व्हेनिस हे भूमध्य समुद्रबाजू प्रांतामधील नगर-राज्य होते.

व्हेनेशियन नागरिक त्यांच्या आर्थिक हितासाठी भूमध्य समुद्र प्रांतामधील इतर राजकीय साम्राज्यांशी व्यापार करत होते. तेव्हा पूर्व रोमन बायझेंटाईन साम्राज्याशीही त्यांचा व्यापार सुरू होता. १४५३ मध्ये बायझेंटाईनची राजधानी कॉन्स्टँटिनोपल पडल्यानंतर मुस्लिम तुर्किक ओटोमन लोकांनी बायझेंटाईन साम्राज्य पूर्णपणे जिंकले. तेव्हासुद्धा व्हेनिस नगर-राज्य ओटोमन आणि ओटोमनचे गुलाम सैनिक मामलुक यांच्यासोबत व्यापार करत होते.

सततच्या व्यापार संपर्कामुळे, व्हेनेशियन लोकांच्या वास्तुशैलीवर बायझेंटाईन आणि इस्लामिक वास्तुशैलीचा प्रभाव पडला. परिणामी व्हेनेशियन लोकांनी त्यांचे स्वतःचे असे व्हेनेशियन गॉथिक आर्किटेक्चर विकसित केले. व्हेनेशियन गॉथिकचे सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण म्हणजे व्हेनिसमधील पियाझा सॅन मार्को किवा सेंट मार्क चौकामधील डोजे पॅलेस.

पूर्वीच्या डोजे राजवाड्याच्या पुनर्बांधणीचे गॉथिक-शैलीतील काम १३४०च्या सुमारास सुरू झाले होते. तथापि, सुरुवातीचे बांधकाम मुख्यतः व्हेनेशियन सरोवरासमोर असलेल्या इमारती भागावर केंद्रित केले गेले होते; परंतु १४२४ नंतर, पुनर्बांधणीची कामे सेंट मार्क चौकाच्या समोर असलेल्या भागापर्यंत विस्तारत गेली. नवीन भागामध्ये इमारतीच्या वरच्या मजल्यावर टोकदार कमानी खिडक्यांची रांग आणि तळमजल्यावर तोरणाकृती कमानी असलेला झाकलेला रस्ता असे बांधकाम होते.

गंमत म्हणजे अगदी अलीकडेच वाचलेल्या एका शास्त्रीय लेखातून असेही लक्षात आले की, व्हेनिसबाहेर व्हेनिस गॉथिक आर्किटेक्चरची माहिती जगाला अजूनही झाली नव्हती. त्यामुळे पूर्वेकडील व्हेनेशियन गॉथिक आर्किटेक्चरच्या नेत्रदीपक वास्तूंचा बहर होण्यासाठी व्हेनेशियन लोक कारणीभूत नव्हते. त्याऐवजी आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे त्यासाठी काही प्रमाणात ब्रिटिश लोक जबाबदार होते.

व्हेनेशियन लोकांनी त्यांच्या वास्तुकलेची गॉथिक म्हटली जाणारी शैली बायझेंटाईन रोमन्स, तुर्किश ओटोमन्स आणि त्यांचे गुलाम सैनिक मामलुकांकडून किती प्रमाणात घेतली होती, हे ब्रिटिश लोकांना माहिती नव्हते; परंतु तरीही ब्रिटिशांना या वास्तुकलेचे विलक्षण गुण मात्र जाणवले आणि जेव्हा ब्रिटिश व्हिक्टोरियन राजसत्तेने जगभरात आपल्या वास्तू ज्या शैलीत बांधायच्या आहेत त्यासाठी वास्तुशास्त्राचा शोध म्हणा किंवा अभ्यास म्हणा, सुरू केला; तेव्हा त्यांच्या वास्तुविशारदांकडे ब्रिटिश लेखक रस्किनचे ‘स्टोन्स ऑफ व्हेनिस’ नावाचे पुस्तक हाती आले.

रस्किन कला इतिहासकार होते आणि त्यांनी आपल्या पुस्तकात व्हेनिस शहरामधल्या बायझेंटाईन, गॉथिक आणि रेनेसान्स काळात असलेल्या वेगवेगळ्या नमुन्यांच्या वास्तुशैलींचे विश्लेषण केले होते. हे पुस्तक भारतामध्ये थेट ब्रिटिश राज्यसत्ता सुरू होण्याच्या अवघ्या पाच वर्षांपूर्वी म्हणजे १८५१ ते १८५३ च्या दरम्यान तीन खंडांमध्ये प्रकाशित झाले होते.

रस्किनच्या या पुस्तकातूनच व्हेनेशियन गॉथिक ही व्हिक्टोरियन भारताची उत्कृष्ट वास्तुशैली बनली आणि आशियाच्या ब्रिटिश सत्तेच्या प्रदेशाच्या चार टोकापर्यंत ‘उष्णकटिबंधीय गॉथिक’ या अवतारात ती वापरली गेली. मुंबईमधील भव्य छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनसची इमारत (त्या काळचे व्हिक्टोरिया टर्मिनस अथवा व्हीटी) ही त्याच गॉथिक शैलीतील आहे.

त्यामुळे छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनसच्या असलेल्या टोकदार कमानी, खिडक्यांच्या रांगांची रचना ही व्हेनिसमधल्या डोजे पॅलेसच्या खिडक्यांच्या रांगांसारखीच आहे, यात आश्चर्य काही वाटण्यासारखे नाही. बऱ्याच लोकांच्या दृष्टीने ही इमारत कदाचित जगातील सर्वात मोठी व्हेनेशियन गॉथिक इमारत असावी; परंतु एवढे निश्चित आहे की, ती इमारत युनेस्कोची २००४ सालापासून जगाची वारसा स्मारक स्थान म्हणजे वर्ल्ड हेरिटेज साईट आहे.

कदाचित एवढेच पूर्ण नाही असे वाटल्यामुळे युनेस्को संस्थेने २०१८ मध्ये ब्रिटिश राज्य काळातील व्हिक्टोरियन गॉथिक आणि त्या काळात निर्माण झालेली आर्ट डेको वास्तुशैलीच्या मुंबईच्या फोर्ट भागामधील बांधलेल्या ९४ इमारती समूहाला वर्ल्ड हेरिटेज साईटचा दर्जा दिला आहे. त्या समूहामध्ये १२ इमारती व्हिक्टोरियन गॉथिक आर्किटेक्चरच्या मधे आहेत. मला माहिती नसलेल्या कारणास्तव मुंबई महानगरपालिकेची इमारत या समूहामध्ये दिसत नाही; पण ती लवकरच या समूहात दाखल झाली तर आश्चर्य वाटणार नाही.

(लेखक जागतिक बँकेचे माजी सल्लागार असून, त्यांनी जगभर प्रवास केला आहे.)