स्वदेशी ॲस्ट्रोसॅटने टिपली लघु दीर्घिका

पुणे : भारताच्या पहिल्या अवकाश दुर्बिणीने अर्थात ॲस्ट्रोसॅटने (AstroSat) एका लघु अथवा बटू दीर्घिकेची (ड्वार्फ गॅलॅक्सी) दुर्मिळ प्रकाशचित्र मिळविली आहे. पृथ्वीपासून सुमारे १.५ ते ३.९ अब्ज प्रकाशवर्षे अंतरावरील या दीर्घिकेत नवीन तारे बनण्याची प्रक्रिया सुरू असून, या अवस्थेतील हे पहिलेच संशोधन आहे. आसाममधील तेजपूर विद्यापीठाच्या अंशुमन बोरगोहेन यांचा नेतृत्वातील या संशोधनात भारतासह अमेरिका आणि फ्रान्सच्या खगोलशास्त्रज्ञांचाही सहभाग आहे. बोरगोहेन हे पुण्यातील आंतरविद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्राचे (आयुका) प्रा. कनक सहा आणि तेजपूर विद्यापीठाचे डॉ. रुपज्योती गोगोई यांचे पीएच.डी. विद्यार्थी आहे. नुकतेच नेचर या शोधपत्रिकेत हे संशोधन प्रकाशित झाले आहे.

बोरगोहन म्हणतात, ‘‘भूतकाळातील बटू आकाशगंगा सध्याच्या काळात कशा विकसित झाल्या आहेत, हे अद्याप स्पष्ट नाही. म्हणूनच, विश्वाच्या निर्मितीत त्यांची एकत्रीकरण प्रक्रियेचे निरीक्षण मिळविणे, ही आकाशगंगा निर्मिती आणि उत्क्रांतीचे चित्र पूर्ण करण्यासाठी एक महत्त्वाचा दुवा मानला जातो.’’ प्रकाशचित्रात टिपलेली बटू आकाशगंगेतील ताऱ्यांच्या निर्मितीबद्दल शास्रज्ञांनी आश्चर्य व्यक्त केले आहे. अमेरिकेतील आयबीएम रिसर्च डिव्हिजनचे मुख्य वैज्ञानिक ब्रूस एल्मग्रीन यांचाही संशोधनात सहभाग आहे.

संशोधनाचे महत्त्व

आपल्या आकाशगंगेसारख्या मोठ्या दीर्घिका या छोट्या दीर्घिका एकत्र येऊन बनल्या आहेत. मात्र, अशा छोट्या अथवा लघु दीर्घिकांमध्ये एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर तारा निर्मितीची प्रक्रिया कशी होत असेल, या बद्दल शास्रज्ञांना कुतूहल होते. या संशोधनामुळे प्रथमच एका लघु दीर्घिकेचे निरीक्षण मिळविण्यात आले असून, ज्याद्वारे दीर्घिका विस्तारण्याची किंवा तिच्या उत्क्रांतीची प्रक्रिया उलगडण्यास मदत होणार आहे.

बटू दीर्घिका (ड्वार्फ गॅलॅक्सी)

दीर्घिका म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर सर्पिलाकार किंवा गोलाकार दीर्घिका येते. मात्र तुलनेने छोट्या असलेल्या बटू दीर्घिकेला असा कोणताही आकार नसतो. विश्वातील एकूण दीर्घिकांपैकी अशा अकारविहीन दीर्घिकांची संख्या एक चतुर्थांश आहे.

ॲस्ट्रोसॅटचा सहभाग

पहिल्या स्वदेशी अवकाश दुर्बीण असलेल्या ॲस्ट्रोसॅट या उपग्रहावरील अल्ट्रा व्हायोलेट इमेजिंग टेलिस्कोपद्वा हे प्रकाशचित्र मिळविण्यात आले आहे. आकाशगंगेबाहेरील विश्वाचे नवे कंगोरे या दुर्बिणीमुळे उजेडात येत आहे.

विश्वात अशा लघु दीर्घिका मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. परंतु, त्यांच्या निरीक्षणासाठी अशा सुविधा उपलब्ध नव्हत्या. ॲस्ट्रोसॅटवरील अल्ट्राव्हायोलेट इमेजिंग टेलिस्कोपमुळेच ही निरीक्षणे मिळविणे शक्य झाले आहे.

- प्रा. कनक साहा, शास्रज्ञ, आयुका, पुणे