Premium| :Study Room : तंत्रज्ञानाच्या हाती आत्मशोधाची प्रक्रिया

Technology and the Process of Self-Discovery – UPSC Essay 2021UPSC 2021 च्या परीक्षेत यावर निबंध लिहा असा प्रश्न आला आहे. हा निबंध ''स्वतःचा शोध घेण्याची प्रक्रिया आता तंत्रज्ञानाकडे सोपवली गेली आहे'' या विषयावर आहे. यात तंत्रज्ञानाने मनुष्याची ओळख कशी बदलली, हे समजावून सांगितले आहे..निबंधाची संरचनापरिचय: पूर्वी स्वतःचा शोध घेणे म्हणजे एकांतात स्वतःशी संवाद साधणे असायचे. आता तंत्रज्ञान, जसे स्पॉटिफाय, सोशल मीडिया, एकूणच आपल्या आवडी आणि ओळख ठरवते. यामुळे आपण स्वतःला खरंच समजतो का, हा प्रश्न निर्माण होतो..Premium|Study Room : इंग्रजांनी भारतात पाय कसे रोवले?.मुख्य भाग:१. स्वतःचा शोध म्हणजे स्वतःला प्रश्न विचारणे, चिंतन करणे.२. तंत्रज्ञानामुळे आपण इन्स्टाग्राम, लिंक्डइनवर ''परफेक्ट'' दिसण्याचा प्रयत्न करतो.३. अल्गोरिदम आपल्या भूतकाळातील वर्तनावरून निवडी सुचवतात, पण यामुळे आपण मर्यादित विषयांतच घोळत राहतो.४. लाइक्स आणि फॉलोअर्सवर स्वतःचे मूल्य ठरते, ज्यामुळे तरुणांमध्ये चिंता वाढते५. तंत्रज्ञान सकारात्मक आहे, उदा. हेडस्पेस सजगता शिकवते, पण त्यावर जास्त अवलंबून राहणे धोक्याचे आहे.६. स्वतःला शोधण्यासाठी शांतता, जर्नलिंग, निसर्गात वेळ घालवणे महत्त्वाचे आहे..निष्कर्ष तंत्रज्ञान केवळ साधन आहे. स्वतःचा शोध स्वतःच घ्यावा. कधीतरी डिस्कनेक्ट होऊन स्वतःचे विचार ऐकणे गरजेचे आहे. ही प्रक्रिया मंद पण अर्थपूर्ण आहे..सविस्तर विश्लेषणपरिचय - ''तंत्रज्ञान आपल्याला साधनं देतं हे खरं आहे पण हल्ली ती आपले स्वरूप ठरवू लागली आहेत. त्यामुळे आपण स्वत:लाच स्वतःपासून लांब न्यायला लागलो आहे. असे नील पोस्टमन म्हणाले. हे खरं आहे का? स्वतःला समजून घेणे, आपली खरी ओळख शोधणे, हा एकेकाळी अंतर्मुख करणारा प्रवास होता. शांततेत आणि एकांतात आपण आपलं अस्तित्व जाणून घेत होतो. ध्यान, चिंतन आणि आत्मनिरीक्षणातून हा शोध घडायचा. पण आता हा आत्मशोध तंत्रज्ञानाच्या हाती गेला आहे. आपण कोण आहोत, हे मोबाईल ऍप्लिकेशन्स ठरवतात. अल्गोरिदम आणि सामाजिक माध्यमं आपलं मूल्य मोजतात. उदाहरणच द्यायचं झालं तर स्पॉटिफाय आपली गाण्याची यादी बनवते, सामाजिक माध्यमांवरील लाइक्स आणि फॉलोअर्स आपलं सामाजिक स्थान ठरवतात. डेटिंग अॅप्स जोडीदार सुचवतात, तर फिटनेस अॅप्स आपली मनःस्थिती मोजतात. तंत्रज्ञान हे केवळ साधन न राहता आपली ओळख घडवू लागलं आहे. या निबंधाच्या माध्यमातून तंत्रज्ञानानं आत्मसंवादाची प्रक्रिया कशी बदलली, तंत्रज्ञानावर अवलंबून राहताना, आपण आपल्या मनाचा आवाज ऐकायला विसरत तर नाही ना? या गोष्टी समजावून घेऊया...Premium |Study Room : ढगफुटी : हवामानाचा प्रकोप .मुख्य भागआत्मशोधाचा अर्थ - स्वतःची ओळख शोधणं म्हणजे आपल्या मनाला प्रश्न विचारणं मी कोण आहे? माझ्या आयुष्याचा उद्देश काय? हा प्रवास खरं तर अजिबातच सोपा नाही. त्यासाठी एकांत, चिंतन, प्रवास किंवा पुस्तकं यांची गरज असते. स्वामी विवेकानंद म्हणायचे, "उठा, जागे व्हा आणि आत्मसाक्षात्कार होईपर्यंत थांबू नका!" रवींद्रनाथ टागोर यांनी कवितांतून अंतर्मनाचा आवाज ऐकण्याचा सल्ला दिला होता. हा आत्मसंवाद प्रत्येकाचा वैयक्तिक असतो. कोणतेही यंत्र तो आपल्यासाठी करू शकत नाही. एका तरुणाला एकांतात डायरी लिहिताना आपल्या खऱ्या स्वप्नांचा शोध लागला, जो त्याला सामाजिक माध्यमांवर कधीच सापडला नव्हता. आत्मशोध हा आत कुठेतरी खोल आणि स्वतःशी केलेला संवाद आहे. तो बाह्य साधनांवर अवलंबून असू शकत नाही..सामाजिक माध्यमांचा प्रभावआज चित्र बदललं आहे. आपण सामाजिक माध्यमांवर जी आपली ओळख दाखवतो, ती आपल्याला आदर्श वाटते. इन्स्टाग्राम या सामाजिक माध्यमावर फोटो अपलोड करताना आपण फिल्टर्स वापरतो. लिंक्डइनवर प्रोफाइल परिपूर्ण दिसण्यासाठी किती प्रयत्न करतो? स्पॉटिफाय गाणी सुचवते, नेटफ्लिक्स चित्रपट ठरवते, तर डेटिंग अॅप्स जोडीदार शोधतात. परिणामी, आपण खरोखर स्वतःच्या आवडी निवडतो की तंत्रज्ञान आपल्यासाठी निवड करतं? काही विद्यार्थ्यांच्या म्हणण्यानुसार स्पॉटिफायच्या शिफारशींमुळे त्यांची स्वत:ची गाण्यांची आवड ही त्यांच्याही नकळत बदलली गेली आणि त्यांना खरोखरच काय ऐकायला आवडतं, हे ते विसरलेच. सामाजिक माध्यमे आपल्याला एक कृत्रिम व्यक्तिमत्त्व बनवायला भाग पाडतात, जे खरं नसतं. यातून आपण स्वतःपासून दूर जातो..अल्गोरिदम आणि मर्यादातंत्रज्ञान निवड करण्याची संधी देतं पण त्या निवड आपल्याला हव्या असणाऱ्या असतात का? मोबाईल अॅप्स आपण मागील काळात काय पाहिलं त्यावर आधारित शिफारस करतात. यातून आपण मर्यादित चौकटीत अडकतो. नवीन शोधण्याची संधी कमी होते. अनेकदा आपण पाहतो यूट्यूब सतत एकसारख्या प्रकारातले व्हिडिओज सुचवते, ज्यामुळे नवीन विषय जाणून घेण्याची, शिकण्याची संधी आपोआपच कमी होते. जिद्दू कृष्णमूर्ती म्हणतात, खरी बुद्धिमत्ता म्हणजे निरीक्षण करणं. परंतु तंत्रज्ञान सतत आपलं मूल्यमापन करत असताना, आपण स्वतःला मुक्तपणे समजून घेण्याची संधी गमावतो. अल्गोरिदम आपल्या आवडींना आकार देतात, पण आपल्या सर्जनशीलतेवर आणि स्वातंत्र्यावर मर्यादा आणतात. .बाह्य घटकांचा आणि त्यांच्या मान्यतेचा प्रभावतंत्रज्ञानामुळं आपण स्वतःचं मूल्य बाह्य मान्यतेवर ठरवू लागलो आहोत. इन्स्टाग्रामवर किती लाइक्स मिळाले? ट्विटरवर किती रिट्विट्स झाले? यावरून आपण स्वतःची किंमत ठरवतो. मी काय अनुभवतो? यापेक्षा लोकांना माझ्याबद्दल काय वाटते? या प्रश्नाला आपल्याकडून प्राधान्य दिलं जातं. सामाजिक माध्यमांमुळं तरुणांवर दबाव वाढतो. एका तरुण मुलगी म्हणाली, ती तिचा सेल्फी सतत बदलत असते. त्यामध्ये तिचा खूप वेळ जातो. याचं कारण तिला लाइक्स कमी मिळालेले असतात. त्यामुळे तिला सतत वाटत राहते की प्रत्येक फोटोत काहीतरी कमी आहे. अनेक संशोधनांनी हे सिद्ध केलंय की, सामाजिक माध्यमांमुळं तरुणांमध्ये चिंता आणि नैराश्य वाढत आहे. आपला डिजिटल चेहरा हाच आपला खरा चेहरा आहे असं त्यांना वाटतं; पण तो भावनिकरित्या ही गोष्ट अत्यंत गंभीर परिणाम करणारी आहे. त्यामुळे आत्मसंवाद आणि आत्म चिंतनाऐवजी बाह्य प्रदर्शनावर अवलंबून राहायला लागतो आणि त्याची सवयच होऊन जाते..तंत्रज्ञानाचे सकारात्मक पैलूतंत्रज्ञान पूर्णपणे वाईट नाही; योग्य वापराने ते मार्गदर्शक ठरतं. हेडस्पेस आणि कॅल्म सजगता शिकवतात. कोर्सेरा आणि खान अकादमी नवीन कौशल्ये शिकण्याची संधी देतात. सामाजिक माध्यमांवरील अनेक समुदाय व्यक्त होण्याचं व्यासपीठ देतात. एलजीबीटी समुदायाला सामाजिक माध्यमांमुळं मोकळेपणानं व्यक्त होण्यासाठी हक्काची जागा मिळाली. तसंच, ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना कोर्सेरामुळे आयआयटी प्रवेश परीक्षेची तयारी करता आली. अनेक ऑनलाइन मानसिक आरोग्य मंच तरुणांना त्यांच्या भावना समजून घेण्यास मदत करतात. पण प्रश्न अवलंबित्वाचा आहे. जेव्हा तंत्रज्ञान हा आपला एकमेव आरसा बनतं, तेव्हा आपण खऱ्या भावनांपासून दूर जायला लागतो. आत्मशोधासाठी चिंतन आणि कृती आवश्यक आहे; फक्त स्क्रोलिंग (किंवा ऑनस्क्रीन राहणे ) पुरेसं नाही..आत्मसंवादाची गरजडिजिटल युगात स्वतःची ओळख शोधण्यासाठी नोटिफिकेशन्सच्या भडीमारापासून दूर जाणं गरजेचं आहे. शांतता आणि स्वतःशी संवाद यांना स्थान देणं आवश्यक आहे. जर्नलिंग करताना एका विद्यार्थ्याला आपल्या खऱ्या भावना कळल्या. मित्रांशी मनमोकळ्या गप्पा किंवा निसर्गात वेळ घालवणे आपल्याला स्वतःशी जोडतं. एका तरुणानं सांगितले की, निसर्गात एकटं चालताना त्याला आपल्या आयुष्याचा उद्देश समजला. शिक्षण व्यवस्थेनं यश आणि कौशल्यांबरोबरच आत्मसंवादावर भर दिला पाहिजे. तंत्रज्ञान मार्ग दाखवू शकतं, पण प्रवास आपण स्वतः करायचा आहे..निष्कर्षस्वतःची ओळख तंत्रज्ञानाकडे सोपवणं हे आजच्या काळाचं वास्तव आहे. तंत्रज्ञानानं उत्तोमोत्तम साधनं दिली, पण त्याचवेळी सखोल प्रश्नांना वरवरची उत्तरं आणि अंतर्मनाला आभासी मान्यतेशी जोडण्याचा धोका देखील निर्माण केला आहे. आत्मसंवाद डाऊनलोड होत नाही, डेटामध्ये मोजला जात नाही किंवा सामाजिक माध्यमांवरील मतप्रवाहांनी ठरत नाही. आत्मशोध ही शांत, कधी कठीण पण समृद्ध करणारी प्रक्रिया आहे. सतत जोडलेल्या जगात खरे शहाणपण आहे डिस्कनेक्ट होण्यात, आपल्या मनाचा आवाज ऐकण्यात आणि आपल्या अस्तित्वाचा शोध घेण्यात आहे. तंत्रज्ञान साधन आहे, पण आपली ओळख आपणच घडवायची आहे.अधिक माहितीसाठी आणि स्पर्धा परीक्षांच्या खास टिप्ससाठी सकाळ स्टडी रूम जरूर वाचा..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Premium| :Study Room : तंत्रज्ञानाच्या हाती आत्मशोधाची प्रक्रिया

Related Stories