वासुदेव लोककला जोपासणाऱ्या कुटुंबांवर उपासमारीची वेळ

विराणे (जि. नाशिक) : वासुदेव हरी । वासुदेव हरी । सकाळच्या पारी आली वासुदेवाची स्वारी ।|वासुदेव हरी म्हणत भल्या पहाटे येणारे आणि सर्वांना झोपेतून जागवणारे वासुदेव आजच्या धकाधकीच्या व डिजिटल युगात पारंपरिक, आध्यात्मिक व्यक्तिमत्त्व पडद्याआड गेल्यासारखेच जाणवत आहे. प्रहारी, गोड आवाजात गाणारे वासुदेव लहान-थोरांपासून सर्वांनाच आवडत.

वासुदेव हा महाराष्ट्रातील गावांमध्ये सकाळच्या वेळी घरोघर हिंडून पांडुरंगावरील अभंग-गवळणी गात दान मागणारा लोककलाकार आहे. मराठी संस्कृतीतील वासुदेवांची परंपरा सुमारे हजार-बाराशे वर्षे जुनी असावी, असा अंदाज आहे. श्री संत ज्ञानेश्वर, श्री संत तुकाराम, श्री संत नामदेव आणि विशेष करून श्री संत एकनाथ यांच्या साहित्यात वासुदेवावरील अनेक रूपके आढळतात. वासुदेव समाजप्रबोधन करणारी एक संस्था आहे, अशा शब्दांत साहित्यात वासुदेवाचा गौरव केला जातो. वासुदेव आपल्या गीतातून जे तत्त्वज्ञान सांगतो, त्यामध्ये दैववाद आहे. आपण चांगले काम करीत राहावे आणि आयुष्यात मिळणाऱ्या चांगल्या अनुभवांचीच शिदोरी जवळ जपावी, अशी वासुदेवाची जीवनदृष्टी दिसून येते.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हेर

वासुदेवाच्या सहाय्याने छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मावळ्यांच्या घरी निरोप पाठवले होते. तसेच वासुदेवाचा हेरगिरीसाठी उपयोग करून शत्रूंच्या गोटातल्या बातम्याही मिळविल्या आहेत. शत्रूची मानसिकता, शूत्रीची संख्या, पुढील डाव अशी माहिती वासुदेव अगदी सहजपणे महाराजांपर्यंत पोचवत. असे ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे स्थान या वासुदेवाचे आहे.
हातात बासरी, डोक्यावर टोपी, टाळ वाजवत, पायात घुंगरू, विशिष्ट प्रकारचा पोशाख असलेले वासुदेव सर्वांनाच आकर्षित करत. आपल्या मधूर वाणीने उठलेले मुलं वासुदेवाच्या मागे मागे गल्लोगल्ली आनंदाने फिरत. परंतु आज या वासुदेवांसह त्यांच्या कुटुंबावर उपासमारीची वेळ आली आहे. पारंपरिक वासुदेवाचे रूप घेणारे बेरोजगार झाले आहेत. घरोघरी दान मागणारे वासुदेव अनेक वर्षांपासून काही गावांत दिसलेच नाही, असे गावोगावचे ग्रामस्थ सांगतात.

''महाराष्ट्र ही संतांची भूमी आहे. लोककला महाराष्ट्राचा आत्मा आहे. परंतु आजच्या तंत्र, डिजिटलच्या युगात व सिमेंटच्या जंगलात अनेक लोककला हरवत, लोप पावत चालल्या आहे. या लोकराकारांना शासनस्तरावरून पुनरुज्जीवित करून आजच्या पिढीला महाराष्ट्राची ओळख निर्माण करावी.'' - डॉ. वीरेंद्र निकम, मालेगाव