-डॉ. ज्योती चव्हाण, स्त्रीरोग व प्रसूतीशास्त्रज्ज्ञ chirayu.jyoti@gmail.com

चक्कर (Dizziness) येणे ही डोकेदुखीनंतरची (Headache) सगळ्यात सामान्य तक्रार आहे. या प्रसंगी नेमके उपचार कुठे करावेत, हे माहीत नसल्यामुळे बहुतांश रुग्णांचा अस्थिरोग तज्ज्ञ, मेंदूविकारतज्ज्ञांपासून सगळीकडे फेरफटका मारून होतो. मात्र, चक्कर येण्यामागील ८० टक्के कारणे ही कानाशी संबंधित असतात आणि हेच जनसामान्यांना माहीत नसल्यामुळे बहुतांश रुग्णांचा घोळ होतो. त्यामुळे रुग्ण वेगवेगळ्या तज्ज्ञांकडे फिरत राहतो. सर्व तपासण्या, अगदी मेंदूचे एमआरआय करून झाल्यानंतर पेशंट कानामुळे तर चक्कर येत नाहीना हे तपासण्यासाठी कानाच्या डॉक्टरांकडे जातो.

चक्कर येते ते लोक त्याचे वर्णन अनेक वेगवेगळ्या संवेदना म्हणून करू शकतात. जसे की, हालचाल किंवा खोली फिरल्याची खोटी भावना, डोके हलके होणे किंवा अशक्तपणा जाणवणे, तरंगणे किंवा डोक्यात जडपणाची भावना, चालणे, उभे राहणे किंवा डोके हलवल्याने या भावना वाढतात व रुग्णाची परिस्थिती जास्त बिघडू शकते. ही मळमळ इतकी अचानक व इतकी तीव्र असू शकते की, तुम्हाला खाली बसायला किंवा झोपायला लागू शकते. अशा घटना काही सेकंद किंवा अनेक दिवस टिकू शकतात व त्यांची पुनरावृत्तीदेखील होऊ शकते.

चक्कर येणे याबरोबर रुग्णाला अजूनही लक्षणे दिसतात जसे की, कानामधून घंटीसारखा आवाज येणे, कानाला दडा बसणे, कानाची ऐकण्याची क्षमता कमी होणे, अशी कोणतीही लक्षणे आढळल्यास त्वरित कानाच्या डॉक्टरांना भेटणे गरजेचे आहे. चक्कर येण्याची असंख्य कारणे आहेत. त्यामध्ये रक्तातील साखर कमी होणे, रक्तदाब कमी होणे, रक्तातील लोहाचे प्रमाण कमी होणे ही कारणे तर सर्वश्रुत आहेत याचबरोबर सर्वाइकल स्‍पाँडिलायसिस, मेंदूचे विकार (छोट्या मेंदूचा रक्तपुरवठा कमी होणे म्हणजेच स्ट्रोक, ब्रेन ट्युमर (Stroke, Brain Tumor) इ.) या सर्व कारणांचाही समावेश होतो; परंतु चक्कर येण्यामागे ८० टक्के कारणे कानाशी संबंधित आजारांमध्ये असतात आणि कानाशी संबंधित १० ते १२ प्रकारच्या आजारांमुळे चक्कर येऊ शकते म्हणजेच कानाच्या विविध आजारांचे चक्कर येणे हे एक प्रकारचे लक्षण आहे.

यामध्ये प्रामुख्याने २० टक्के चक्कर ही ‘बीपीपीव्ही’ (सौम्य पेरिफेरल पोझिशनल व्हर्टिगो) मुळे येते. सौम्य पॅरोक्सिमल पिझिशन व्हर्टिगो : या प्रकारची चक्कर ‘बीपीपीव्ही’ म्हणूनही ओळखली जाते आणि कानात ओटोलिथ नावाच्या कॅल्शिअम कणाच्या हालचालींमुळे होऊ शकते. हे कण जेव्हा स्वत:ची मूळ जागा सोडून अंतःकर्णाच्या सेमीसर्क्युलर कॅनॉलमध्ये जाऊन फिरतात तेव्हा अशी चक्कर येते. त्यामुळे खाली पडण्याची किंवा तोल गमावल्याची भावना येते. हे सहसा कानाच्या त्या भागात घडते जे गुरुत्वाकर्षणाची संवेदना पकडते. ओटोलिथच्या हालचालीमुळे रुग्णाला असे वाटू शकते की, त्याचे डोके फिरत आहे किंवा डोलत आहे तर प्रत्यक्षात रुग्ण स्थिर असू शकतो. याचे निदान करण्यासाठी सध्याची अत्याधुनिक पद्धती म्हणजे डोळ्याला गॉगल लावून डोळ्यांमध्ये होणाऱ्‍या अनैच्छिक हालचालींचा अभ्यास केला जातो व कानाच्या आजाराचे निदान केले जाते.

याची उपचार पद्धती काय असते?

डोके गोलाकार फिरवून उपचार : वेगवेगळ्या प्रकारचे ‘मॅन्युवर्स’ केवळ डोके हाताने वेगवेगळ्या कोनांमधून शास्त्रशुद्ध पद्धतीने फिरवण्याचा उपचार केला जातो आणि त्यामुळे हा आजार बरा होतो. त्यासाठी कुठल्याही प्रकारच्या औषधांची गरज शक्यतो भासत नाही. चक्कर येण्याच्या इतर कारणांमध्ये अंतःकर्णाचा दाह, meniere’s disease आतल्या कानाचे व्हायरल इन्फेक्शन, कानाच्या नसेचे ट्युमर, आदी आजारांचा समावेश होतो. आंतरकर्णातील ‘लॅबिरिंथ’ किंवा ‘कॉकलिया’ या भागातील विविध दोषांमुळे चक्कर येण्याचे कारण सर्वाधिक आहे. कानाच्या आजाराचे नेमके कारण शोधावे लागते आणि आजाराचे अचूक निदान झाल्यानंतर उपचार केले जातात. काही आजार व स्थितीमध्ये शस्त्रक्रिया करावी लागते; मात्र अचूक निदानानंतर खात्रिशीर उपचार होऊ शकतात व आजार बरा होऊ शकतो.

(डॉ. स्वस्तिक क्लिनिक येथे कान, नाक, घसातज्ज्ञ आहेत.)