- साधना बेंद्रे-एरंडे, लॉस एंजेिलस - कॅलिफोर्निया

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाने महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक ‘ऐतिहासिक सोनेरी पहाट’ घडवली. या घटनेने संपूर्ण महाराष्ट्राला एकत्रित केले. वा. सी. बेंद्रे यांच्या संशोधनाने राज्याभिषेकाचे महत्त्व सर्वदूर पोहोचले आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाची घटना महाराष्ट्रातील धार्मिक,सामाजिक,राष्ट्रीय आणि संवैधानिक क्षेत्रात अत्यंत महत्त्वपूर्ण घटना आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ३५० वर्षांपूर्वी महाराष्ट्राला एकत्र केलेल्या महत्त्वपूर्ण कार्याला राज्याभिषेकाने महत्त्वाची पुष्टी मिळाली होती. परंतु, या ऐतिहासिक घटनेची संपूर्ण माहिती इतिहासशास्त्रज्ञांना उपलब्ध नव्हती.

गागाभट्ट यांनी संस्कृतमध्ये लिहिलेल्या ‘शिवराजाभिषेक प्रयोग’ या हस्तलिखिताचे १९४३मध्ये वा. सी. बेंद्रे यांनी संशोधन केले. त्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या ऐतिहासिक राज्याभिषेकाचे तपशील पुन्हा शोधले आणि प्रकाशित केले. बेंद्रे यांच्या संशोधनाने या महत्त्वपूर्ण घटनेबद्दल मौल्यवान माहिती संपूर्णपणे सामर्थ्याने स्पष्ट झालेली आहे.

बेंद्रे यांच्या संशोधनामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे तपशील सर्वत्र सुलभ आणि समजण्यायोग्य बनले आहेत. तसेच, संशोधनाने राज्याभिषेकाचे महत्त्व महाराष्ट्रासहीत सर्व ठिकाणच्या लोकांपर्यंत पोहोचले आहे.

बेंद्रे यांचे संशोधन विद्वानचिंतकांना प्रेरणा देणारे असल्यामुळे अनेक विद्वानांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे ऐतिहासिक महत्त्व पुन्हा प्रकट केले आहे.

बेंद्रे यांनी महाराष्ट्राच्या समृद्ध इतिहासाच्या अध्यायात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे अतिशय महत्त्वाचे प्रभाव मांडले आहेत. बेंद्रे यांच्या संशोधनांमुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे वैभव आणि महत्त्व विस्तारपूर्वक अध्ययन केले गेले असून, त्यांनी त्या हस्तलिखितांचे संपादन करुन त्याचे मराठी आणि इंग्रजीमध्ये अनुवाद केले आहेत. त्यांच्या संशोधनाने शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे तपशील सर्वत्र सुलभ उपलब्ध झाले आहेत.

आपल्या ९० वर्षांच्या वाटचालीत इतिहासाचार्य वा.सी. बेंद्रे यांनी महाराष्ट्राच्या इतिहासावर ५० हून अधिक संशोधक ग्रंथ लिहिले. कै. वासुदेव सीताराम बेंद्रे यांना महाराष्ट्रातील इतिहासकारांचे भीष्माचार्य म्हणून संबोधले जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांची जन्मतिथी शोधण्याचे, महाराष्ट्राचे आराध्यदैवत छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे पहिले सत्यचित्र सर्वप्रथम जनतेसमोर आणण्याचे, छत्रपती संभाजी महाराजांवरील कलंक पुराव्यासह खोडून त्यांच्या तेजस्वी चरित्राला पुनर्जन्म देण्याचे व छत्रपती संभाजी महाराजांची मूळ समाधी शोधण्याचे अतिशय महान कार्य महाराष्ट्राच्या इतिहासासाठी बेंद्रे यांनी केले आहे.

तसेच, एका बाजूला शिवशाही तर दुसऱ्या बाजूला संत-वाङमय असे दोन्ही विषय त्यांनी लिहिले. संपूर्ण शिवशाही लिहिणारे एकमेव इतिहासकार म्हणून बेंद्रे यांची ओळख आहे. बेंद्रे यांची ओळख ब्रिटिशकालीन भारतात रिसर्च स्कॉलरशीप मिळवून इंग्लंड आणि युरोपमध्ये इतिहास संशोधनासाठी जाणाऱ्या पहिल्या इतिहासशास्त्रज्ञांपैकी आहे. त्यांनी परदेशातून परतताना २५ खंड ऐतिहासिक कागदपत्रे सोबत आणली. त्यांच्या संशोधन आणि लेखनामुळे इतिहासाच्या वैज्ञानिक माहितीसाठी महत्त्वाचे आधार मिळतात. बेंद्रे भारत इतिहास संशोधक मंडळ व मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालय या दोन्ही मोठ्या संस्थेशी संलग्न होते.

बेंद्रे यांचे सूक्ष्म संशोधन आणि अतुलनीय समर्पण यामुळे एक विलक्षण पुनर्शोध झाला आहे. या अनमोल शोधात शिवाजी महाराजांच्या ऐतिहासिक राज्याभिषेकामागील द्रष्टा गागाभट्ट यांनी स्वतः लिहिलेली ‘शिवराजभिषेक प्रयोग’ ही दुर्मिळ संस्कृत हस्तलिखिते व पूज्य महाराजांचे अभिषेक सोहळ्याचे गुंतागुंतीचे तपशील बेंद्रे यांनी निपुणपणे प्रकाशात आणले आहेत. या शोधामुळे दीर्घकाळ विसरलेले वैभव आणि सखोल महत्त्व पुन्हा जिवंत केले आहे.

१९४३ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे शिल्पकार गागाभट्ट यांनी लिहिलेली दुर्मिळ संस्कृत हस्तलिखित ‘शिवराजाभिषेक प्रयोग’ च्या शोधाने वा. सी. बेंद्रे यांच्या अथक प्रयत्नांना फळ मिळाले. उल्लेखनीय बाब म्हणजे, जेव्हा बेंद्रे यांनी हस्तलिखित शोधून काढले, तेव्हा त्याबाबतची माहिती प्रसिद्ध करण्यासाठी कोणीही प्रकाशक मिळाले नाहीत. याशिवाय ते हस्तलिखित बेंद्रे यांच्या एका संग्रहातून गायब झाले.

निराश न होता, बेंद्रे यांनी हस्तलिखिताचे मराठीत संपादन आणि भाषांतर करण्यासाठी स्वतःला झोकून दिले. मराठीतील संपादन १९५९ मध्ये प्रकाशित झाले. या महत्त्वपूर्ण कामामुळे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकामागील प्रेरणा पुन्हा जिवंत होऊ शकली. बेंद्रे यांच्या विलक्षण समर्पणाने हा दीर्घकाळ गमावलेला खजिना केवळ पुनरुज्जीवित झाला नाही तर तो महाराष्ट्रातील लोकांसाठीही उपलब्ध झाला. इंग्रजी आणि मराठीत अनुवाद करून, त्यांनी व्यापक आकलन आणि आदर सुनिश्चित केला.

बेंद्रे यांच्या अमूल्य भूमिकेतून, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे ऐतिहासिक महत्त्व नव्याने प्रकट होते. बेंद्रे यांनी महाराष्ट्राच्या समृद्ध इतिहासाच्या इतिहासात शिवरायांच्या राज्याभिषेकाच्या अतिशय महत्त्वाच्या घटनेचा चिरस्थायी प्रभावाची पुष्टी केली आहे. त्यांच्या संशोधनामुळे आपल्या समाजाच्या मध्यभागात छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे महत्त्व प्रभावीपणे गणले जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाने आपल्या स्वातंत्र्याला एक मूलभूत आधार दिला आहे.