पुणे - माणसांप्रमाणेच दीर्घिकांच्याही (आकाशगंगा) आयुष्यात ऐन तारुण्याचा काळ असतो. ज्यावेळी त्यांच्यामध्ये तारा निर्मितीचा दर सर्वाधिक असतो. नेमक्या याच टप्प्यातील दीर्घिकांचा वेध घेणे तांत्रिकदृष्ट्या आव्हानात्मक असते. पण भारतीय शास्त्रज्ञांनी ‘ॲस्ट्रोसॅट’ वेधशाळेच्या मदतीने ६०० ते ७०० अँगस्ट्रॉम युनिट (एक मीटरचा एक हजार कोटीवा अंश) एवढ्या तरंगलांबीत दिसणाऱ्या १० दीर्घिकांचा शोध घेतला आहे. ज्यामुळे विश्व निर्मितीच्या एका महत्त्वाच्या टप्प्यावर प्रकाश पडणार आहे.

आंतरविद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्रातील (आयुका) प्रा. कनक साहा आणि संशोधक विद्यार्थी सूरज धिवार यांनी यासंबंधीचे संशोधन केले आहे. स्वदेशी अवकाश वेधशाळा ॲस्ट्रोसॅटवरील अल्ट्राव्हायोलेट इमेजिंग टेलिस्कोप या उपकरणाच्या सहाय्याने ही निरीक्षणे घेतली आहेत.

धिवार म्हणाला, ‘आजवर शोधलेल्या दीर्घिका एकतर या टप्प्याच्या खूप आधीच्या आहेत किंवा फार नंतरच्या अवस्थेतील आहेत. तारा निर्मितीचा दर सर्वाधिक असताना विश्वामध्ये ‘रिआयोनायझेशन’ म्हणजेच हायड्रोजनचे अणू प्रोटॉन आणि इलेक्ट्रॉनमध्ये विभक्त होतात. अशा अवस्थेतील दीर्घिकांचा शोध आम्ही घेतला आहे.

या सर्व दीर्घिका विश्वातील महत्त्वपूर्ण टप्प्यातील असून, प्रथमच विश्वनिर्मितीच्या टप्प्यातील विज्ञान उलगडले जाणार आहे.’ डॉ. साहा यांच्या नेतृत्वात मागील दोन वर्षांपासून हे संशोधन चालू असून, नुकतेच ‘द ॲस्ट्रोफिजिकल जनरल लेटर्स’ नियतकालिकात शोधनिबंध प्रकाशित झाला आहे.

संशोधनाची पार्श्वभूमी

विश्वाची निर्मिती एका महास्फोटातून (बिग बॅंग) झाल्याचे आपल्या सर्वांना माहीत आहे. स्फोटानंतर पहिले काही अब्ज वर्षांपर्यंत आपले विश्व ‘रिआयोनायझेशन’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या एका मोठ्या टप्प्यातील संक्रमणातून गेले. ज्यामध्ये हायड्रोजनचे अणू प्रोटॉन आणि इलेक्ट्रॉनमध्ये विघटित होताना उच्च ऊर्जा अतिनील किरणोत्सर्ग होत असतो. आजवर यासंबंधीचे खगोलशास्त्र फारसे उलगडले नाही. या शोधाने त्यावर प्रकाश पडला आहे.

संशोधनाचे महत्त्व

- तारा निर्मितीचा दर सर्वाधिक असलेल्या आणि ६०० ते ७०० अँगस्ट्रॉम युनिट तरंगलांबीतील दीर्घिकांचा प्रथमच शोध

- अत्यंत संवेदनशील अतिनील उत्सर्जन टिपण्यात भारताच्या ॲस्ट्रोसॅटला यश

- आजवर अनभिज्ञ असलेल्या विश्वनिर्मितीतील एका महत्त्वाच्या टप्प्यातील दुवा उलगडला

‘अतिनील तरंगलांबीतील लायमन उत्सर्जन करणाऱ्या दीर्घिकांचा हा शोध आहे. बऱ्याचदा या किरणांना आंतरतारकीय पदार्थ शोषून घेतात किंवा ते विखुरले तरी जातात. फार थोडे आयनीत फोटॉन दीर्घिकांच्या वातावरणातून बाहेर पडतात. अतिशय संवेदनशील असलेले हे उत्सर्जन टिपण्यात फक्त भारताच्या ॲस्ट्रोसॅटला यश आले आहे. यावरील युव्हीआयटी या उपकरणाने अशा दीर्घिकांचा शोध घेतला आहे.’

- प्रा. कनक साहा, शास्त्रज्ञ, आयुका

१० दीर्घिकांबद्दल...

पृथ्वीपासूनचे अंतर : ८ ते ९ अब्ज प्रकाशवर्षे

आकाशातील दिशा : उत्तरेकडील सप्तर्षी तारकासमूहात स्थित

ताऱ्यांचा निर्मितीचा दर : आपल्या आकाशगंगेच्या १०० पटींनी जास्त