राष्ट्रपतींना कोण-कोणत्या सुविधा मिळतात, अधिकार कोणते? जाणून घ्या

नवी दिल्ली : राष्ट्रपती (President) निवडण्यासाठी १८ जुलैला मतदान पार पडले. तसेच गुरुवारी (ता. २१) मतमोजणी झाली. एनडीएच्या उमेदवार द्रौपदी मुर्मू या विजय झाल्या आहे. द्रौपदी मुर्मू विजयी होताच देशाला पहिल्या आदिवासी महिला राष्ट्रपती मिळाला. (President facilities Marathi News)

विद्यमान राष्ट्रपती (President) रामनाथ कोविंद यांचा कार्यकाळ २४ जुलै रोजी संपत आहे. दुसऱ्या दिवशी नवे राष्ट्रपती शपथ घेतील. नीलम संजीव रेड्डी यांनी २५ जुलै १९७७ रोजी राष्ट्रपती म्हणून शपथ घेतली. तेव्हापासून नवीन राष्ट्रपती २५ जुलैलाच शपथ घेतात. राष्ट्रपती हे देशाचे सर्वोच्च पद आहे.

सर्वोच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाधीश राष्ट्रपतींना शपथ देतात. राष्ट्रपतींच्या मान्यतेशिवाय कोणताही कायदा होऊ शकत नाही. देशाला नवा राष्ट्रपती कधी मिळणार हेही जाणून घेताना हे माहिती असणे महत्त्वाचे आहे की त्यांचा पगार (salary) किती आहे? त्यांना कोणत्या सुविधा (facilities) मिळतात? त्यांच्याकडे कोणते अधिकार आहेत?

पगार, सुविधा काय आहेत?

• २०१८ पर्यंत राष्ट्रपतींना दरमहा १.५० लाख रुपये पगार मिळत होता. परंतु, २०१८ मध्ये पगार वाढवून ५ लाख रुपये करण्यात आला. याशिवाय राष्ट्रपतींना मोफत वैद्यकीय, टेलिफोन बिल, घर, वीज यासह अनेक भत्तेही मिळतात.

• राष्ट्रपतींना प्रवासासाठी मर्सिडीज-बेंझ एस ६०० पुलमन गार्ड वाहन मिळते. राष्ट्रपतींचे विशेष रक्षक असतात. ज्यांना राष्ट्रपतींचे अंगरक्षक म्हणतात. त्यांची संख्या ८६ आहेत.

• राष्ट्रपती निवृत्त झाल्यावर त्यांना अर्ध्या पगाराची म्हणजे अडीच लाख रुपये पेन्शन मिळते. यासोबतच एक बंगला (त्याचे भाडे आकारले जात नाही), दोन मोबाईल फोन आणि आजीवन मोफत उपचार सुविधा उपलब्ध आहे. माजी राष्ट्रपतींना सहाय्यकासोबत रेल्वे किंवा विमानाने प्रवास करण्याची सुविधाही मिळते.

राष्ट्रपती ३४० खोल्यांच्या इमारतीत राहतात

• राष्ट्रपती नवी दिल्लीतील राष्ट्रपती भवनात राहतात. ते ब्रिटीश व्हाईसरॉयसाठी बनवले होते. ते बनवण्यासाठी १७ वर्षे लागली. १९२९ मध्ये ते पूर्णपणे तयार झाले. या इमारतीची रचना एडवर्ड लुटियन्स आणि हर्बर्ट बेकर यांनी केली होती.

• राष्ट्रपती भवन ३२० एकरात पसरले आहे. ही चार मजली इमारत आहे. यात ३४० खोल्या आहेत. राष्ट्रपती भवन बांधण्यासाठी सुमारे ४५ लाख विटांचा वापर करण्यात आला. राष्ट्रपती भवनाच्या इमारतीशिवाय मुघल गार्डन आणि कर्मचाऱ्यांचे निवासस्थानही आहे.

• राष्ट्रपती भवनाचे सर्वांत मोठे आकर्षण म्हणजे मुघल गार्डन्स. हे १५ एकरांवर पसरलेले आहे. ते दरवर्षी सर्वसामान्यांसाठीही खुले केले जाते. त्यात झाडे-झाडे लावण्याचे काम १९२८ मध्ये सुरू झाले, ते वर्षभर चालले.

राष्ट्रपतींचे अधिकार काय आहेत?

• सर्व अधिकार पंतप्रधानांकडे आहेत असे अनेकदा म्हटले जाते. मग राष्ट्रपतीपदाचे महत्त्व काय? पण ते तसे नाही. राष्ट्रपती आणि पंतप्रधान यांची आपापली क्षेत्रे आहेत.

• राष्ट्रपतींची मुख्य जबाबदारी म्हणजे पंतप्रधानांची नियुक्ती आणि संविधानाचे रक्षण करणे. त्यांच्या मंजुरीशिवाय कोणतेही विधेयक मंजूर होत नाही. राष्ट्रपती धन विधेयक वगळता कोणतेही विधेयक पुनर्विचारासाठी पाठवू शकतात. राष्ट्रपती हे तिन्ही सैन्यांचे सर्वोच्च कमांडर असतात.

• राष्ट्रपतींना इतके अधिकार आहेत की ते देशात काहीही करू शकतात. कलम ७२ अन्वये राष्ट्रपती एखाद्या गुन्ह्यासाठी दोषी ठरलेल्या व्यक्तीची शिक्षा माफ करू शकतात, निलंबित करू शकतात किंवा कमी करू शकतात. फाशीची शिक्षा झालेल्या दोषींबाबतही निर्णय घेऊ शकतात.

• राष्ट्रपती भारताचे सरन्यायाधीश, राज्य उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश, राज्यपाल, निवडणूक आयुक्त आणि राजदूत यांचीही नियुक्ती करतात.

• कलम ३५२ अन्वये राष्ट्रपती युद्ध किंवा बाह्य आक्रमण किंवा सशस्त्र बंडखोरी झाल्यास देशात आणीबाणी घोषित करू शकतात.

• जर एखाद्या राज्यात घटनात्मक यंत्रणा अपयशी ठरली असेल तर राष्ट्रपती कलम ३५६ चा वापर करून तेथे राष्ट्रपती राजवट लागू करू शकतात.

• कलम ३६० नुसार, भारत किंवा कोणत्याही राज्यात किंवा कोणत्याही प्रदेशात आर्थिक संकट आल्यास राष्ट्रपती तेथे आर्थिक आणीबाणी घोषित करू शकतात.

• कलम ७५ नुसार पंतप्रधानांची नियुक्ती राष्ट्रपती करतात. सर्व आंतरराष्ट्रीय करार आणि करार राष्ट्रपतींच्या नावावर आहेत.

• राष्ट्रपतींच्या स्वाक्षरीनंतरच विधेयक कायदा बनते. राष्ट्रपतींची इच्छा असल्यास ते विधेयक काही काळ थांबवू शकतात किंवा फेरविचारासाठी पाठवू शकतात. संसदेने दुसऱ्यांदा विधेयक मंजूर केल्यास राष्ट्रपतींना त्यावर स्वाक्षरी करावी लागते.

• मंत्रिमंडळाच्या सल्ल्यानुसार राष्ट्रपती आपल्या अधिकारांचा वापर करतात. राष्ट्रपती मंत्रिपरिषदेला सल्ल्याचा पुनर्विचार करण्यास सांगू शकतात. पण तोच सल्ला पुन्हा मिळाल्यास राष्ट्रपतींनी त्याचे पालन करणे बंधनकारक आहे.