Raja Dinkar Kelkar Museum : पुणे परिसर दर्शन : राजा दिनकर केळकर संग्रहालय

पुण्यात आलेल्या कोणत्याही पाहुण्यांनी किंवा सुटीत मुलांनी भेट देण्यायोग्य जागा म्हणजे राजा दिनकर केळकर संग्रहालय. पुरातन वस्तूंचा एवढा प्रचंड संग्रह, तो पण एकाच व्यक्तीच्या व्यासंगातून केलेला, बहुतेक इतर कुठेही बघायला मिळायचा नाही.

डॉ. दिनकर केळकर यांनी एक छंद म्हणून हा संग्रह एकत्र केला. ज्येष्ठ बंधुंसोबत ते चष्म्याचे दुकान चालवत होते. ऐतिहासिक कविता करत असताना केळकरांना आपल्या वस्तू संग्रहाच्या अनोख्या छंदाने साद घातली. १९२० मध्ये पेशव्यांचे एकेकाळचे सावकार दीक्षित पटवर्धन यांच्याकडील एक लघुचित्र त्यांनी मिळवले. ही केळकर संग्रहालयाची पहिली कलाकृती ठरली. पुढे ते जुन्या वाड्यांचे कलाकुसर असलेले दरवाजे आणि खिडक्या जमा करू लागले.

मदुराईतील जुन्या बाजारात त्यांना तेराव्या शतकातील चौल शैलीतील एक धातूच्या रामाच्या मूर्तीच मुख मिळालं. त्याच बाजारात त्यांना या मूर्तीचे इतर अवशेष मिळाले. दोन्हीही खरेदी करून पुण्याला आणल्यावर जोडून घेऊन एक पुरातन राममूर्ती तयार झाली, जी आजही संग्रहालयाची शान आहे.

थोरले बाजीराव पेशवे यांनी बांधलेला मस्तानी महालानंतरच्या काळात दुरवस्थेत होता. तो जसाच्या तसा आणून, दुरुस्ती करून, त्याला पूर्ववत झळाळी आणून आपल्या संग्रहालयात उभा केला. अशा या केळकरांच्या अफाट संग्रहाला आधी त्यांच्या राजा या, लहान वयातच मृत्यू पावलेल्या मुलाचे नाव त्यांनी दिले. ‘राजा संग्रह’ असे सुरवातीचे नाव होते. पुढे त्याचे ‘राजा केळकर हिस्टॉरिकल कलेक्शन’ आणि तदनंतर ‘राजा दिनकर केळकर संग्रहालय’ असे नाव रूढ झाले.

वसंतराव नाईक महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री असताना गदिमा त्यांना येथे घेऊन आले. भारावून जाऊन आणि संग्रहालयाचे महत्त्व लक्षात घेऊन वसंतरावांनी, ‘याचे लोकार्पण करा, आम्ही हे पुढे सांभाळू’ अशी तयारी दाखवताच एका सहीनिशी केळकरांनी १२ एप्रिल १९७५ ला संग्रहालयाचे लोकार्पण केले. दिनकर केळकरांना १९७८ मध्ये पुणे विद्यापीठाने डी.. लिट. पदवीने सन्मानित केले. १९८१ मध्ये पद्मश्री हा सन्मानही मिळाला.

आज त्यांचे नातू सुधन्वा रानडे हे या संग्रहालयाची धुरा सांभाळत आहेत. वस्तूसंग्रह २४ हजार वस्तुंपेक्षा जास्त आहे. जागेअभावी त्यातील ११ टक्के वस्तूच लोकांना बघता येतात. अर्थातच आता नवीन जागेत भव्य असे संग्रहालय बांधायचा संकल्प रानडे यांनी सोडला आहे. त्यासाठी राज्य सरकारने बावधन बुद्रूक येथे मोठी जागा उपलब्ध करून दिली आहे.

काय पहाल?

वाड्यापासून खेड्यापर्यंतचा संग्रह, तसेच लाकडी दरवाजे आणि खिडक्या, देव्हारे, सौंदर्य प्रसाधनांचे साहित्य, जुन्या काळातील भांडी, वस्त्र प्रावरण, खेळणी, पारंपरिक शस्त्रे, देवदेवतांच्या पितळी मूर्ती, विविध प्रकारचे दिवे, अडकित्ते, पानाचे डबे, चूनाळी, जनावरांचे दागिने, विविध प्रकारची वाद्ये, हस्तिदंती कलात्मक वस्तूंचा अफाट खजिना. संग्रहालय सकाळी १० ते संध्याकाळी ५.३० पर्यंत सुरू असते.

कसे पोहचाल

शहराच्या मध्यवस्तीत शुक्रवार पेठस्थित राजा दिनकर केळकर संग्रहालय आहे.