पाण्याचं खासगीकरण नको....

- डॉ. राजेद्रसिंह

मी जल म्हणजे माझे चक्र हे गतिशील जीवन घटक आहे. मी सदैव पृथ्वीवर प्राण्यांमध्ये, माणसांमध्ये फिरतो. तुम्ही मला पृथ्वीच्या वर पाहू शकता. तुम्ही माझ्यापैकी बहुतेकांना पाहू शकत नाही. तुम्ही मला न पाहता अनुभवू शकता.

माझ्यावर प्रेम आणि आदर केल्यानेच हे शक्य आहे. तू मला प्यायला लावतोस, घाम गाळतोस, मुळापासून झाडांच्या पानांपर्यंत पोचतोस आणि मला माझ्या शक्तीचा अनुभव देतोस. मला बाष्पोत्सर्जन आणि भूमिगत प्रवाहात देखील पाहिले जाऊ शकते.

माझे स्थान सर्व पृथ्वीवर सारखेच आहे. समुद्राची पातळी राखण्यासारखे. पृथ्वीच्या वाढत्या ज्वरामुळे हवामानाचा मूड बिघडल्याने पावसाचे चक्र बदलले आहे, परंतु मी हवामान आहे आणि मी हवामान आणि तापाचा मूड देखील दुरुस्त करतो. म्हणूनच मी हवामान संतुलित ठेवतो. माझा राग पृथ्वीवर फक्त पूर, दुष्काळ आणि वादळे आणतो.

मी आहे पृथ्वी, निसर्ग आणि मानवतेला न्याय देणारा म्हणूनच मी पृथ्वीच्या टोकापर्यंत पोहोचतो. सभ्यतेला जन्म देणारा आणि नष्ट करणारा मीच आहे. माझी विशालता आणि सर्वव्यापी मी फक्त जल-स्त्री-नदीच्या रूपात आहे. सभ्यता आणि संस्कृती निर्माण करते आणि वाढवते. वातावरणात बाष्प बनून अनेक शेकडो किलोमीटर मी रोज फिरतो.

मी पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर दिवसातून दहा मैल चालतो. मी ध्रुवीय प्रदेशातील हिमनद्यांच्या (हिमनद) बर्फापासून फक्त काही मीटर चालतो. समुद्रात राहून मी प्रत्येक क्षणी वाटचाल करत राहते.

मला हवेचा व्यवहार आणि चालणाऱ्या जैविक प्रक्रिया समजतात. उष्णता सहन करण्याची आणि शोषण्याची अफाट शक्ती मी माझ्यात ठेवतो. त्याचे चक्र चालवणारा मीच आहे. मी टंचाईतून विपुलतेकडे जातो. मग एकाग्रतेने मला वेगळे करता येईल.

माझ्या पृष्ठभागावर देखील तणाव आहे. तरीही मी माझ्या जोडीदाराला हात पुढे करत पुढे जातो. मग मला - माझे ‘कैपलैरी ॲक्शन'' म्हणा. मी जगतो, एक पात्र म्हणून बदलतो. मी स्वातंत्र्यात दवबिंदूसारखा झालो. मी पण बबल आहे.

मी पण संगीत आहे. मी गंध आणि सुगंध बनून जगाला सुगंधित करत राहतो. मी माझ्या स्वतःच्या उर्जेने पानांच्या शिखरावर पोहोचतो. तरीही, ते नेहमी उतारावर वाहते. माझी सावली अंधारातही माझ्या गोष्टी सांगते. माझ्या औषधाचा वापर मला सकाळी उठल्याबरोबर ते पिण्याची आठवण करून देतो. माझ्याकडे वंश आहे.

माझी ही गुणवत्ता सजीवांना आणि वनस्पतींना जगण्यास मदत करते. मी प्रत्येकाला माझ्यासारखं जगायला मदत करतो. तसे, जर मनुष्य आणि जीवनाने देखील सर्वांना मदत केली तर ते सर्वांसाठी खूप चांगले होईल.मी सर्वांना सामायिक आहे.

त्यामुळेच आता कोणी माझी काळजी करत नाही. मी त्याचा आहे जो मला वाचवतो तो माझ्याशी दयाळूपणे वागतो. मी सर्वांसाठी समान आहे. माणसाचे सोबती आणि मुंग्या झाडे, झाडे, नद्या, तलाव, समुद्र, सर्व, शिस्तबद्ध वापर, शुद्धीकरण, शुद्धीकरण, पुनर्वापर, निसर्ग पुनरुत्पादन यासाठी माझा आदर आणि जतन करणाऱ्या सर्वांसाठी.

मी फक्त त्यांच्यासाठी आहे, पण आज अतिक्रमण, प्रदूषण आणि माझी पिळवणूक करणाऱ्यांची संख्या खूप वाढली आहे. त्यातून निसर्ग आणि मानवतेचे भविष्य धोक्यात आणत आहेत. मी तुला या धोक्यापासून वाचवू शकतो. माझा आदर करून, जलसंधारण संरचना, तलाव, पाल, ढाल, तलाव, जोहड, धबधबे आणि हिरवळ वाढवून पाणी हळू हळू चालवा, पृथ्वीच्या पोटात बसवा. सूर्याच्या डोळ्यांपासून माझे रक्षण करणे हे निसर्ग आणि माझा राग कमी करण्याचे मूळ तत्त्व आहे.

"माझा प्रवाह मंदावतो" मी हिरवाईने मंद होतो. मी धावतो आणि पावसात चालतो. मी हिरवीगार हिरवळ आणि उतारामुळे अडथळे निर्माण करतो. मग पृथ्वीचे उघडे पोट पाहून त्यात बसावे लागते. मग मी उडणार नाही. वाहून जाणार नाही सर्वांच्या गरजा पूर्ण करण्यात मी यशस्वी होईन. मी कोणाचाही लोभ पूर्ण करू शकत नाही, परंतु संपूर्ण विश्वातील सर्व प्राणी आणि वनस्पतींच्या गरजांसाठी मी पुरेसा आहे.

आधुनिक जग माझ्यावर अतिक्रमण करत आहे आणि मला प्रदूषित करत आहे. माझे सर्व स्तरावर शोषण होत आहे. म्हणूनच आता माझ्याशिवाय जग त्याच्या घरातून उखडले जात आहे. जेथे माझे रक्षण झाले आहे. त्याच ठिकाणी जाणे (आशिया, आफ्रिकन). मी पसंत करतो. लोकसंख्येचा वाढता दबाव आणि जमिनीची रचना बिघडल्याने युद्धाची शक्यता आहे.

मी लढत नाही. मी जोडत जातो, पण माझ्यावरील दबावामुळे मी कुचकामी ठरलो आहे. त्यामुळे माझ्या नावाने जगात फाळणी सुरू झाली आहे. यातून बचत करण्याचे काम फक्त मला समजून घेणे आणि माझ्या उपयोगाची कार्यक्षमता वाढवून इतरांना वाचवणे हेच होईल. तरच मी संपूर्ण जगाच्या गरजा पूर्ण करू शकेन.

जेव्हा जगाची गरज माझ्याकडून पूर्ण होणार नाही, तेव्हा माझ्यासाठी लढा सुरू होईल. ही लढाई भाऊ-बहिणीतील, गरीब-श्रीमंत, खेडोपाडी आणि शहरांमध्ये, बागायत आणि बागायती भागात असेल. शेती आणि औद्योगिक लोकांमध्ये असेल.

माझ्यासाठी तिसरे महायुद्ध सुरू झाले आहे. यातून वाचवता येणारी जागतिक महासत्ता जलसाक्षरतेची गरज आहे. हवामान बदलामुळे जगभरात सक्तीचे स्थलांतर वाढले आहे. हे स्थलांतर युद्धाचा आधार बनत आहे. हे टाळण्यासाठी माझ्याकडून शिका.

मी जीवनाचा निर्माता असूनही मी नेहमीच खालच्या दिशेने वाहत असतो. इतरांना जीवन देण्यासाठी मी स्वतःला जमिनीत खोलवर गेलेल्या झाडांच्या मुळांपासून उचलून पानांच्या शेवटच्या उंचीवर पोहोचतो. माझ्याकडून पहिला धडा शिकता येतो तो म्हणजे नम्रता.

दुसरा, मी सर्वांचा जीव आहे. मी बनवतो आणि धावतो मी माझी उब इतरांना देतो. ऊर्जा आणि उष्णता देऊन, मी स्वतःचे अस्तित्व नष्ट करून इतरांचे अस्तित्व आणि जीवन निर्माण करतो. जगासाठी माझे रूप बदलत राहते. जीवन, उपजीविका, विवेक बनून मी जीवन रंगीबेरंगी करत राहते. ज्याच्या डोळ्यात आणि हृदयात मी राहतो. ते आपले सर्वस्व द्यायला आणि इतरांसाठी सहानुभूतीने सेवा करण्यास तयार आहेत.

जेव्हा मी गरिबांच्या डोळ्यात राहतो तेव्हा मी श्रीमंतांच्या हृदयात कठोर परिश्रम करतो. आता मी गरिबांच्या नजरेत जगतोय, पण श्रीमंतांच्या हृदयातून नाहीसा होतोय. श्रीमंत माणूसही माझ्याशिवाय राहू शकत नाही. मीच ती व्यक्ती आहे.

जो सर्वांना समानतेची शिकवण देतो. जेव्हा जेव्हा माझी गरज असते तेव्हा सर्वजाण सारखेच असतात. मी उच्च आणि नीच अशा जगाचा निर्माता आहे. पण आजच्या बाजाराने माझी ती नैतिक शक्ती नष्ट केली आहे. आज बाजाराने मला अधीन केले आहे. बाजार फूट पाडून जगाला लुटत आहे. माझे सर्वस्व लुटून बाजार उभा आहे.

खासगी पाणी कंपन्यांनी माझी लूट केली आहे. ही लूट भयंकर आहे. माझा लूटमारीचा इतिहास अगदी नवीन आहे. दोनशे वर्षांपूर्वीपर्यंत मी ‘वसुधैव कुटुंबकम''चा संदेश देत आलो आहे. उत्तर-पश्चिम देशांच्या औद्योगिकीकरणाने मला वेठीस धरण्यास सुरुवात केली आहे.

प्रथम त्यांच्या नद्या प्रदूषित झाल्या. आजार वाढले, त्यांची असहायताही वाढली, म्हणून त्यांनी माझ्यावर त्यांच्याच नद्यांमध्ये उपचार सुरू केले. त्यांनी आपल्या नद्या निरोगी केल्या आहेत, पण गरीब देशांच्या नद्या प्रदूषित केल्या आहेत. मला निरोगी बनवण्याची पद्धत आणि तंत्र गरीब लोकांना माहित नव्हते. म्हणूनच मी आता आफ्रिकन आणि आशियाई देशांमध्ये आजारी आहे.

माझ्या उपचारासाठी वियोलिया नावाच्या कंपनीने मोठा व्यवसाय स्थापन केला आहे. हीच कंपनी आता मला प्रदूषणमुक्त करण्याच्या नावाखाली सर्वांत मोठा उद्योग उभारत आहे. जागतिक जल समितीचा वापर व्यवसाय उभारण्यासाठी केला जात आहे.

जगातील जल कंपन्यांचे त्यावर नियंत्रण आहे. याने एकत्रितपणे सामुदायिक शक्तींवर मात केली आहे. केवळ खासगी कंपन्यांना प्रोत्साहन देण्याचे काम करत आहे. हे जागतिक जल मंच आता पाण्याच्या खाजगीकरणाचे व्यासपीठ बनल्याचे दिसते.

मला वाचवण्यासाठी सामुदायिक शक्तींनी संघटित होऊन फ्रेंच न्यायालयात खटला दाखल केला. मला खाजगीकरण नको आहे, मला सामुदायिकीकरण हवे आहे. सामुदायिकीकरण इच्छिणारे सर्वांसाठी समान भविष्य आणि वर्तमानासाठी माझे आश्वासकता शोधतात.

खाजगीकरण करणार्‍यांना फक्त माझ्याकडून नफा कमवायचा आहे. मी फायद्यासाठी त्यात नाही. मी सर्वांच्या भल्यासाठी आहे. त्यामुळेच आता माझ्या खासगीकरणाच्या विरोधात जगात जोरदार आवाज उठला आहे. तोच आवाज आहे.

जे माझ्याकडून शिकतात ते प्रेरणा घेतात आणि सर्वांच्या भल्यासाठी काम करत राहतात. अतिक्रमण, प्रदूषण, शोषण यापासून माझे रक्षण करते या २१व्या शतकात मला लुटणारे आणि मला वाचवणारे यांच्यात युद्ध सुरू आहे.

हे युद्ध जागतिक युद्ध बनू नये. या दिशेने काम सुरू आहे. ''विश्वजल शांती यात्रा'' २०१४ पासून सुरू आहे. आतापर्यंत हा प्रवास ९० देशांत गेला आहे. या प्रवासाने माझे सध्याचे संकट सर्वांसमोर मांडले आहे. यावर एक पुस्तकही प्रकाशित झाले आहे.

माझे सर्व सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक स्वरूप पारदर्शक झाले आहेत आणि स्पष्टपणे दृश्यमान आहेत. जे माझ्या पारदर्शकतेतून शिकतात ते माझेच राहतात आणि मी त्यांचा.

मी ईश्‍वराचे अंतिम अक्षर न म्हणजे, नीर आहे. मी सर्व पंचमहाभूतांचा जोडणारा दुवा आहे. मातीच्या कणांमध्ये नसेल तर माती तयार होत नाही. मी आभाळात नसेन तर पाऊस नाही. माझ्यातील अग्नीची शक्ती धारण करून, मी त्यातून जीवन निर्माण करतो आणि ते चालवतो.

हवेत बसून, त्याला श्वास घ्यायला लावत मी त्याला जिवंत ठेवतो. थोडक्यात पुन्हा एकदा मी हेच सांगेन मी जीवन आहे. जाणकार लोक मला नीर-नारी-नदी असेही म्हणतात. तिन्ही रूपात मी प्राणप्रतिष्ठा आणि प्रवाह आहे. मी आत्म्याचा उपचार करणारा देखील आहे.

(लेखक आंतरराष्ट्रीय जल-पर्यावरण तज्ज्ञ अन मॅगसेसे पुरस्कार विजेते आहेत)