- प्रा. किरण पाटील

भारताचे हेल्थकेअर व फार्मास्युटिकल क्षेत्र हे देशाच्या परकीय व्यापाराचा एक प्रमुख घटक आहे. हेल्थकेअर व फार्मास्युटिकल उद्योग तेजीत आहे आणि वाढीच्या संधी आहेत. केमिकल इंजिनिअर्स कोणत्याही औषध उद्योगाचा अविभाज्य भाग असतात. कोरोनाने भारतात फार्मा कंपन्या, खासगी रुग्णालये आणि वैद्यकीय उपकरण उत्पादकांसाठी संधी निर्माण केल्या आहेत. केमिकल इंजिनिअर्स फार्मास्युटिकल्स उत्पादन विकासाच्या सर्व टप्प्यांमध्ये गुंतलेले असतात. मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन, पॅकेजिंग आणि फार्मास्युटिकल उत्पादनांचे वितरण, विशेषत: औषधांचे वितरण योग्यरीत्या केले जाते याची खात्री करण्यासाठी ते जबाबदार आहेत. केमिकल इंजिनिअर्स या पद्धतींवर रासायनिक तत्त्वांचा अभ्यास करून आणि लागू करून आनुवंशिक चाचणी आणि जनुक थेरपी प्रक्रियेत प्रगती करण्यासाठी कार्य करू शकतात. केमिकल इंजिनिअर्स नवीन औषधे तयार करू शकतात. विद्यमान औषधांचे सिंथेटिक अॅनालॉग बनवू शकतात किंवा त्यांना रोग, रोगाचे मार्ग आणि औषध क्षेत्रातील उपचारांसाठी मानवी प्रतिसाद समजून घेण्यास मदत करण्यासाठी जिवाणू, प्राणी आणि वनस्पती पेशींचा वापर करू शकतात.

बायोइंजिनिअरिंगशी संबंधित उद्योगांमध्ये काम करणाऱ्या केमिकल इंजिनिअरिंग पदवीधरांचा कल हे एकविसाव्या शतकातील वैशिष्ट्य आहे. बायोइंजिनिअरिंग म्हणजे जीवशास्त्र, वैद्यक, आरोग्य सेवा आणि इतर क्षेत्रातील समस्या सोडवण्यासाठी जीवन विज्ञान, भौतिक विज्ञान, गणित आणि अभियांत्रिकी तत्त्वांचा वापर. जैव अभियांत्रिकी ही तुलनेने नवीन शाखा आहे. पारंपारिक अभियांत्रिकी क्षेत्रातील रासायनिक, इलेक्ट्रिकल आणि यांत्रिक अभियांत्रिकी एकत्र करते. हिप जॉइन्ट, कृत्रिम गुडघे, इतर सांधे, अल्ट्रासाऊंड, एमआरआय आणि इतर वैद्यकीय इमेजिंग साधने आणि तयार केलेल्या जिवांचा वापर करून रासायनिक आणि औषधनिर्मिती ही सर्व बायोइंजिनिअरिंग क्षमतेची उदाहरणे आहेत. केमिकल इंजिनिअरचा उपयोग औषधांच्या निर्मितीसाठी संशोधन आणि नवीन प्रक्रियेचा विकास, डिझाइन स्पेस, उत्पादनासाठी प्लँटमध्ये होणाऱ्या औषधांसाठी प्रक्रियांचे प्रमाण वाढवणे आणि नियंत्रण धोरण, प्रक्रिया अभियंते अशा विविध क्षमतांमध्ये केला जातो.

बायोइंजिनिअर नवीन प्रक्रिया विकसित करण्यासाठी उपकरणे आणि सॉफ्टवेअर डिझाइन करण्यासाठी जबाबदार असतात. जैव अभियांत्रिकी पदवीधर वैद्यकीय उपकरण उत्पादक, औषध कंपन्या, नियामक संस्था आणि वैद्यकीय संशोधन संस्थांसह विविध संस्थांद्वारे कार्यरत आहेत. ते वैद्यकीय उपकरणांमध्ये तज्ज्ञ आहेत आणि पेसमेकर, कोरोनरी स्टेंट, ऑर्थोपेडिक इम्प्लांट, प्रोस्थेटिक्स, दंत उत्पादने आणि रूग्णवाहक उपकरणे यासारखी नवीन रोपण करण्यायोग्य आणि बाह्य उपकरणे विकसित करतात. औषध वितरण, बॉडी इमेजिंग, बायोमटेरियल्स, बायोमेकॅनिक्स, सेल्युलर टिश्यू आणि जेनेटिक्स, सिस्टम फिजियोलॉजी आणि बायोइन्स्ट्रुमेंटेशन यासारख्या क्षेत्रातील समस्या सोडवण्यासाठी आवश्यक असलेल्या नवीन प्रक्रिया विकसित करण्यासाठी किंवा संशोधन विभागात योगदान देऊ शकतात. केमिकल इंजिनिअर्स आणि बायो इंजिनिअर्स उत्पादन, गुणवत्ता नियंत्रण, गुणवत्ता आश्वासन, संशोधन आणि विकास, तंत्रज्ञान हस्तांतरण विभागात काम करण्याची संधी मिळू शकते.

बी. टेक बायोइंजिनियरिंग कोर्स हा चार वर्षांचा अभ्यासक्रम आहे आणि तो भारतातील कमी विद्यापीठांमध्ये उपलब्ध आहे. या कोर्समध्ये, विद्यार्थी केमिकल इंजिनिअरिंग मूलभूत गोष्टींचा अभ्यास करू शकतात. या अभ्यासक्रमात सेल आणि आण्विक जीवशास्त्र, बायोकेमिस्ट्री, मायक्रोबायोलॉजी, इम्युनॉलॉजी, जीनोमिक्स, जीन थेरपी, बायोसेन्सर्स आणि बायो-इमेजिंग, बायोमटेरियल, बायोएथिक्स, बायोसेफ्टी आणि रेग्युलेटरी अफेअर्स, बायोइन्फॉरमॅटिक्स सिस्टम्स आणि नेटवर्क, फार्मास्युटिकल प्रक्रिया अभियांत्रिकी, टिशू इंजिनिअरिंग हे विषय आहेत.