- महेंद्र गोखले

सर्वोत्तम खेळातून खेळाडूची शारीरिक आणि मानसिक क्षमता दिसतात. यातील प्रत्येक घटक शिकून आत्मसात करता येतो. उदा. खेळातल्या युक्त्या, शरीरविज्ञानाचे प्रशिक्षण, किंवा आपल्या नियंत्रणापलीकडचे म्हणजे जेनेटिक्स. यशस्वी होण्यासाठी, खेळाडूला अनेक घटकांची आवश्यकता असते (नशिबाचीही) परंतु ती वैशिष्ट्ये काय आहेत याबद्दल नेहमीच एकमत नसते. आपल्याकडे समान वैशिष्ट्य असलेले दोन क्रीडापटू असतील, जसे की समान प्रशिक्षण कार्यक्रम, तरीही एक जागतिक विजेता होऊ शकतो, तर दुसरा अंधारात लपून जातो. लहान वयात प्रतिभा योग्यरीत्या ओळखण्याची क्षमता हे आव्हान आहे.

प्रतिभा (टॅलेंट) म्हणजे काय?

प्रतिभा ही विशेष क्षमता असून ती उत्कृष्टतेपर्यंत पोचण्यास मदत करते. आपल्या खेळाला विशिष्ट दर्जा प्राप्त करून देतो तो प्रतिभावान खेळाडू असतो. अभिजाततेची व्याख्या अनेक घटकांवर अवलंबून असते आणि परिस्थितीनुसार बदलू शकते. त्याचप्रमाणे विशेष क्षमतेची पातळीही आवश्यक असते. ऑलिम्पिकमध्ये यशस्वी होण्यासाठी स्थानिक स्पर्धेपेक्षा खूप वेगळ्या प्रकारची प्रतिभा आवश्यक असते.

क्रीडाप्रतिभेचे चार गुणधर्म आहेत असे मानतात

1) हे काही प्रमाणात आनुवंशिक आहे आणि त्यामुळे काही गुण जन्मजात असतात.

2) या गोष्टीचा प्रभाव किंवा प्रचिती लहान वयात दिसून येते, जे गुण प्रशिक्षणाने सुधारता येतात.

3) अशा प्रतिभेचे लहान वयात मिळालेले संकेत कोण उत्तम खेळाडू होऊ शकेल याचा अंदाज देऊ शकतात.

4) मोजक्याच लोकांकडे क्रीडा-प्रतिभा असते.

प्रतिभेसाठी अतिशय सामान्य आणि कमी किमतीची चाचणी म्हणजे शारीरिक रचना आणि चाचणी. शारीरिक रचना उपयोगी ठरू शकते परंतु युवा अवस्थेत होणारे बदल हे परिणाम बदलू शकतात. काही मानसिक घटक आणि व्यक्तिमत्त्वातील वैशिष्ट्येदेखील उच्चतम कामगिरी करण्याशी संबंधित असतात. अशा खेळाडूंसाठी दडपणाखाली चांगली कामगिरी करण्याची क्षमता महत्त्वाची असते. एखाद्या व्यक्तीमध्ये हा गुण आहे की नाही हे शोधणे उपयुक्त आहे. दडपणाखाली कामगिरी करण्याची क्षमता प्रशिक्षणाने आत्मसात करता येते आणि त्यामुळे नैसर्गिकरित्या हे करू शकणाऱ्या खेळाडूंना ओळखणे उपयुक्त ठरते. अॅथलीट स्वतःला कसे प्रेरित ठेवतो हा देखील एलिट आणि नॉन-एलिट ॲथलीट्समधील महत्त्वाचा फरक असू शकतो.

क्रीडा-प्रतिभा ओळखणे रंजक वाटते परंतु त्याच्या प्रत्यक्ष अंमलबजावणीमध्ये अनेक अडचणी येऊ शकतात. यासोबतच, पारंपरिकपणे टॅलेंट स्क्रीन म्हणून उपयोगात आणलेल्या विविध चाचण्यांचा वापर खेळाडूंच्या वैयक्तिक प्रशिक्षणासाठी आणि विकास प्रक्रियेसाठी चांगल्या प्रकारे करता येऊ शकतो. क्रीडा प्रतिभेच्या एकाच चाचणीत खराब कामगिरी केल्यामुळे खेळाडूंना बाहेर ठेवणे ही मोठी चूक ठरू शकते.

क्रीडा-प्रतिभा शोधण्यात समाविष्ट घटक

• कौटुंबिक पार्श्वभूमी, खेळाडूची वैयक्तिक मुलाखत आणि त्यांच्या कुटुंबाची मुलाखत.

• वर्तणूक, व्यक्तिमत्त्व, प्रेरणा, खेळासाठी आवश्यक असलेली मानसिक वैशिष्ट्ये, आवड आणि दृढनिश्चय

• उंची, वजन, शरीर प्रकार, रक्त प्रकार आणि इतर जेनेटिक /बायोमेट्रिक मोजमाप

• खेळाडूची सामान्य आरोग्य स्थिती

• उडी, वेग, चपळता, फेकणे, पकडणे आणि समन्वय

• खेळाडूंना त्यांच्या पालकांकडून शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक वैशिष्ट्ये आनुवंशिकतेने मिळतात. ती प्रशिक्षकाने ओळखली पाहिजेत. यापैकी अनेक वैशिष्ट्ये योजनाबद्ध प्रशिक्षणाद्वारे सुधारता येऊ शकतात, परंतु त्यात बदल केले आणि सुधारले तरी अनुवंशिकतेने मिळालेल्या क्षमतांपुढे त्याला मर्यादा असतात. प्रत्येक खेळाडूला ऑलिंपिक चॅम्पियन बनण्याची आनुवंशिक क्षमता नसते. सर्व खेळाडूंकडे आनुवंशिकतेने मिळालेल्या क्षमतांचा जास्तीत जास्त वापर करण्याची क्षमता मात्र नक्कीच असते.

• खेळाचे तंत्र आणि एकूण क्रीडा-कौशल्यांचे निरीक्षण

• प्रशिक्षणाचे वय, कालक्रमानुसार वय, आनुवंशिक, सामाजिक, शारीरिक, मानसिक आणि मानसिक घटकांची माहिती खेळात यश मिळवण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची असते.