नागपूर : महाराष्ट्रातील अष्टविनायक सर्वांना माहिती आहे. तसेच गणेशोत्सव म्हटलं की, मुंबई आणि कोकणात धुमधडाक्यात गणेशोत्सव (ganesh festival 2021) साजरा केला जातो. पण, राज्याच्या पूर्वेकडे असलेला निसर्गसंपन्न प्रदेश म्हणून विदर्भाची (ganesha in vidarbha) ओळख आहे. याच विदर्भात सर्वगुणसंपन्न् अशा प्रदेशात गणपतीची अनेक मंदिरे आणि मूर्ती पाहायला मिळतात. अशाच विदर्भातील अष्टविनायकाचे (vidarbha ashtavinayak) दर्शन आपण या गणेशोत्सवानिमित्त घेणार आहोत. याआधीच्या भागात आपण नागपूरचा टेकडी गणपती, रामेटकचा अष्टदशभूजा गणपती, भंडाऱ्याचा भृशुंड गणपती, केळझर येथील एकचक्रा गणपतींची माहिती बघितली. आज आणखी दोन गणपतींबद्दल जाणून घेऊया.

सर्वतोभद्र गणपतीचं महत्व -

अष्टविनायकांपैकी एक गणपती म्हणजे वैनगंगेच्या तीरावर वसलेल्या पवनी गावात असलेला आगळावेगळा गणेशा. येथे गणपतीची मूर्ती नसून त्याऐवजी मंदिरात एक उभा पाषाण आहे आणि त्याला पाच बाजूंनी पाच तोंडे आहेत. त्यामुळे याला सर्वतोभद्र गणपती, भद्रा गणपती, पंचानन, विघ्नराज अशा विविध नावांनी संबोधले जाते. हे मंदिर पालांदूर गावच्या श्रीहरिस्वामी जोशी यांनी बांधल्याचे सांगितले जाते. पौनी गावाभोवती तटबंदी बांधलेली दिसते. परिसरातील इतर गावांसाठीची एक महत्त्वाची व्यापारी पेठ, असे या गावचे महत्त्व आहे. गावाच्या मध्यवर्ती भागात एक छोटेखानी मंदिर असून त्यात ही गणपतीची मूर्ती प्रस्थापित केलेली दिसते. मंदिराच्या समोर एक गरुडखांब आहे. बांधकामात कोकणातल्यासारखे इथे चिरे वापरलेले दिसतात. हे मंदिर पालांदूर गावच्या श्रीहरिस्वामी जोशी यांनी बांधल्याचे सांगतात. या मंदिराची मालकी गेल्या १३ पिढय़ांपासून भट कुटुंबाकडे आहे.

विदर्भातील जागृत देवस्थान -

विदर्भातील अष्टविनायकांपैकी एक म्हणजे शमी विघ्नेश. नागपूर-छिंदवाडा लोहमार्गावर पाटणसावंगी या स्थानकापासून १२ कि.मी. अंतरावर आदासा हे क्षेत्र आहे. तसेच कळमेश्वर तालुक्यातील धापेवाडय़ापासून ४ कि.मी.वर असलेल्या एका उंच टेकडीवर हे पुरातन गणेश मंदिर असून मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. मंदिरात गणेशाची भव्य अशी मूर्ती दृष्टीस पडते. मूर्तीवर शेंदुराचे लेपन मोठय़ा प्रमाणावर असल्यामुळे मूर्तीची वैशिष्टय़े समजत नाहीत. परंतु ही मूर्ती नृत्यगणेशाची आहे असे अभ्यासक सांगतात. ही गणेशमूर्ती उजव्या सोंडेची आहे. मंदिर व्यवस्थापनाने अतिशय नीटनेटकी अशी इथली व्यवस्था केलेली दिसते. पिण्याच्या पाण्याची सोय, स्वच्छतागृहे, पूजा-प्रसादाची वेगळी व्यवस्था, नारळ फोडण्यासाठीचे यंत्र अशा अद्ययावत सोयी भक्तांसाठी इथे केलेल्या आढळतात. यामागची पौराणिक कथा अशी आहे, की महापाप, संकष्ट आणि शत्रू या तीन दानवांनी जगाला त्रस्त करून सोडले होते. या दानवांच्या तावडीतून सुटका करून घेण्यासाठी सर्व देवांनी शंकर-पार्वतीरूपी असलेल्या शमीच्या वृक्षाखाली गणेशाची आराधना केली. तेव्हा त्या वृक्षाच्या मुळापासून शमी विघ्नेश प्रकट झाला आणि त्याने त्या तीनही दानवांचा संहार केला. ज्या स्थळी ही कथा घडली त्या ठिकाणी मुदगल ऋषींनी गणेशमूर्तीची स्थान केली. तेच हे अदोष क्षेत्र. गणेशाच्या २१ स्थानांपकी हे एक जागृत गणेश स्थान आहे. येथे माघ शुद्ध चतुर्थीला मोठा उत्सव असतो. मात्र, यंदा कोरोनामुळे याठिकाणी निर्बंध आहेत.