नाशिक : निरोगी शरीरासाठी हार्मोन्सचे संतुलन खूप महत्वाचे मानले जाते. आपल्या शरीराचे योग्यप्रकारे संचालन करण्यात हार्मोन्सची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. हार्मोन्सच्या असंतुलनामुळे शरीरात अचानक वजन वाढणे, ताणतणाव, चिडचिड अशा अनेक प्रकारचे आजार उद्भवू शकतात. 35 ते 45 वर्षे वयाच्या स्त्रियांना या प्रकारची समस्या उद्भवते. संप्रेरक असंतुलनामुळे त्याचा प्रतिकूल परिणाम शरीरात दिसून येतो.

हार्मोन्स असंतुलनामुळे शरीरीवर प्रतिकूल परिणाम
35 ते 45 वर्षे वयाच्या स्त्रियांना या प्रकारच्या समस्या उद्भवतात. हार्मोन्स असंतुलनामुळे त्याचे प्रतिकूल परिणाम शरीरात दिसून येतात. पुरुषांच्या शरीरात आढळणारे तीन मोठे हार्मोन्स वयाच्या 30 व्या नंतर कमी होऊ लागतात. हार्मोन्स शरीरातील काही रासायनिक घटक असतात, त्यांचे मुख्य कार्य म्हणजे शारीरिक विकासाची प्रक्रिया सुलभ करणे. पेशी आणि शरीराच्या इतर भागांमध्ये संप्रेषणाचे मुख्य माध्यम हार्मोन्स आहेत. शरीरात बर्‍याच प्रकारचे हार्मोन्स आढळतात, ज्याचे शरीरात भिन्न कार्य असतात. हार्मोन्स शरीरातील रक्त पेशींशी संचार करतात. 

पुरुषांच्या शरीरातील महत्वाचे हार्मोन्स
अ‍ॅन्ड्रोजेन
इन्सुलिन
थायरॉईड
पॅराथायरॉईड
एपिनेफ्रिन 
लेप्टिन
टेस्टोस्टेरॉन
कार्टिसॉल

वयाच्या 30 नंतर पुरुषांमध्ये हार्मोनल असंतुलन होण्याचे प्रमाण

शास्त्रज्ञांनी केलेल्या संशोधनानुसार, हार्मोन्सचा आपल्या शरीरावर विस्तृत परिणाम होतो. हार्मोन्सची जास्त किंवा कमतरता देखील शरीरात बदलण्याचे माध्यम बनते. अशा परिस्थितीत शरीरात हार्मोन्स संतुलित ठेवणे खूप महत्वाचे मानले जाते. सामान्यत: सर्व हार्मोन्सचा आपल्या आरोग्यावर विशेष प्रभाव असतो, परंतु पुरुषांच्या शरीरात काही हार्मोन्सचा संतुलन खूप महत्वाचा असतो. ग्रोथ हार्मोन, टेस्टोस्टेरॉन आणि कोर्टिसोल हे पुरुषांसाठी खूप महत्वाचे हार्मोन्स मानले जातात, जे शरीरात या हार्मोन्सचे संतुलन राखण्यासाठी आवश्यक असतात. वयाच्या 30 व्या नंतर पुरुषांमध्ये हार्मोनल असंतुलन होण्याचे प्रमाण जास्त आहे.

1. ग्रोथ हार्मोन
ग्रोथ हार्मोन ज्याला सोमाट्रोपिन देखील म्हणतात. याचे कार्य केवळ त्या नावाने ओळखले जाते. याला सामान्य भाषेत 'ह्युमन ग्रोथ हार्मोन' देखील म्हणतात. हा संप्रेरक शारीरिक विकासासाठी आवश्यक आहे. मेंदूमध्ये आढळणार्‍या पिट्यूटरी ग्रंथीमध्ये हे हार्मोन तयार होते. बरेच लोक शरीरात संतुलन राखण्यासाठी या हार्मोनचा देखील उपचार करतात. हा संप्रेरक शरीरात टेस्टोस्टेरॉन वाढविण्यासाठी देखील कार्य करते. आजकाल लोक शारीरिक कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी हा हार्मोन इंजेक्ट करतात. बरेच खेळाडू याचा वापर स्नायूंना बळकट करण्यासाठी, हाडे मजबूत करण्यासाठी आणि व्यायामा करण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी करतात. तथापि, त्याचे बरेच दुष्परिणाम देखील आहेत.

ग्रोथ हार्मोनच्या कमतरतेवर मात कशी करावी?

या हार्मोनचे मुख्य कार्य म्हणजे शारीरिक विकास होय, मग त्याचा अभाव शरीराच्या सर्वांगीण विकासामध्ये अडचणी निर्माण करतो. शरीरातील वाढ हार्मोनच्या कमतरतेवर मात करण्यासाठी अनेक प्रकारचे उपाय नोंदवले गेले आहेत. तज्ञ म्हणतात की मेलाटोनिन सप्लीमेंट्स घेऊन, पुरेसा व्यायाम आणि व्यायाम करून आणि वजन संतुलित राखल्यास त्याची कमतरता दूर केली जाऊ शकते.

2. कोर्टिसोल
कॉर्टिसॉल हा पुरुषांच्या शरीरात आढळणारा एक स्टिरॉइड हार्मोन आहे. शरीरात, ते अधिवृक्क ग्रंथी तयार करतात. हा संप्रेरक मोठ्या प्रमाणात ग्रोथ हार्मोनशी संबंधित असल्याचेही मानले जाते. चिंता, तणाव आणि मानसिक असंतुलन यामुळे शरीरात या हार्मोनची पातळी वाढते. तज्ञ त्याला स्ट्रेस हार्मोन म्हणतात. कमी झोपेमुळे शरीरात कोर्टिसॉल हार्मोनची पातळी देखील वाढते. कोर्टिसोलचा अभाव शरीरात झोपेची कमतरता, वजन वाढणे, नखे कमकुवत होणे आणि रक्तातील साखर वाढविणे यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात. शरीरात कोर्टीसोल हार्मोनची कमतरता असल्यास, थकवा, उलट्या होणे, पोटदुखी आणि स्नायू कमकुवत होणे यासारख्या समस्या उद्भवतात. कोर्टिसॉलच्या जास्त प्रमाणात वजन वाढणे, मुरुम आणि कमकुवत नखे यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात.

3. टेस्टोस्टेरॉन
टेस्टोस्टेरॉन हा पुरुषांच्या शरीरातील एक महत्त्वाचा हार्मोन आहे. हे सेक्स हार्मोन किंवा अ‍ॅनाबॉलिक स्टिरॉइड म्हणून देखील ओळखले जाते. आपल्या शरीरात, हे अंडकोष (अंडकोष) मध्ये तयार होते. टेस्टोस्टेरॉन हार्मोन पुरुषांच्या शरीरात लैंगिक टिश्यू निर्मितीमध्ये मुख्य भूमिका निभावते. टेस्टोस्टेरॉन हार्मोन शरीरातील स्नायू आणि हाडे विकसित करण्यास देखील मदत करते.

तज्ज्ञ म्हणतात... यामुळे हार्मोनची कमतरता

तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की आधुनिक जीवनशैली, असंतुलित खाणे आणि कमी झोपेमुळे देखील या हार्मोनची कमतरता येते. पुरुषांच्या शरीरावर या हार्मोनच्या कमतरतेचा व्यापक परिणाम दिसून येतो. शरीरात टेस्टोस्टेरॉन हार्मोनचा अभाव याचा लैंगिक जीवनावर मोठा परिणाम होतो, त्याचबरोबर कमकुवतपणा आणि शारीरिक संरचनेत बदल ही त्याच्या कमतरतेची मुख्य लक्षणे आहेत.

हार्मोन्स संतुलन राखण्यासाठी काय करावे? 
हे हार्मोन्स आपल्या शरीरात महत्त्वपूर्ण योगदान देतात. हार्मोन्सचा अभाव देखील आपल्या आहारावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असतो. पुरुषांच्या शरीरात हार्मोन्सचा समतोल राखण्यासाठी  आहाराच्या तज्ज्ञाचा सल्ला जाणून घ्या.

हार्मोन्स संतुलित करण्यासाठी आहारात या गोष्टी समाविष्ट करा 
गाजर, ब्रोकोली, कोबी यासारख्या भाज्या
आहारात फ्लॅक्ससीडचा समाविष्ट करा
चहा किंवा कॉफीऐवजी ग्रीन टी चा वापर
बदाम, अक्रोड यासारख्या फळांचा वापर
सामान्य भाजीपाला तेलाऐवजी ऑलिव्ह ऑईलचा वापर
फळांमध्ये अॅव्होकाडो समाविष्ट करा
खूप पाणी प्या
लसूण, आले, काळी मिरी अशा मसाल्यांचा वापर

या गोष्टींमुळे हार्मोनल असंतुलन वाढते.
दुग्धजन्य पदार्थांचे सेवन कमी करा
मद्यपान, सिगारेट आणि ड्रग्सपासून दूर रहा
तृणधान्ये
बंद पॅकेटमधील आणि प्रक्रिया केलेले अन्न टाळा

(डिसक्लेमर: वरील लेखात देण्यात आलेली माहिती ही सर्वसामान्य माहितीच्या आधारावर आहे. याबाबत अधिक माहितीसाठी तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा)