त्यांनी त्यांच्या लहान मुलाला शाळेत घातले होते. परीक्षेचे दिवस जवळ आले तरी परीक्षेचे वेळापत्रक मिळाले नाही, काय अभ्यास करून घ्यायचा हे मुलाकडून कळवले नाही. त्या बाई अगदी घायकुतीला आल्या. त्यांचेही बरोबरच म्हणा, त्या अलीकडेच इंडियातून यूएसएला आलेल्या, अजून नीट ओळखीही झालेल्या नाहीत. त्यामुळे इतर कोणाकडे चौकशी करता येत नव्हती. मुलगा सुरवातीपासून इतर मुलांबरोबर असायला हवा. न राहवून त्या शाळेतल्या टीचरला भेटल्या. टीचरनी शांतपणे सांगितले, की ‘परीक्षा मुलाची आहे, त्यात पालकांनी लक्ष घालायची गरज नाही. मुलाचा अभ्यास ही आता आमची जबाबदारी आहे. त्याला काय येते- काय नाही हे आम्ही बघू. घरी त्याचा कसलाही अभ्यास घ्यायचा नाही.’ 

बाईंना हे ऐकून धक्काच बसला. आपल्याकडे मुलांची परीक्षा म्हणजे आई- वडिलांचीच परीक्षा असते. त्यांचा क्राफ्टचा घरी करून आणण्यासाठी दिलेला प्रोजेक्‍ट, काढून आणायला सांगितलेले चित्र हे आई- वडीलच पूर्ण करून देतात. शाळांनाही ते चालते. ही शाळा आपल्याला मुलांना काहीच मदत करू देत नाही, मग मुलाला सारे करता येईल ना? आईची चिंता वाढली. 

पण अजून धक्का बसणे पूर्ण झालेले नव्हतेच. परीक्षा कधी, असे विचारल्यावर उत्तर मिळाले की, त्यांच्याकडे अशी कुठलीही तारीख किंवा वेळ ठरलेली नसते. वर्ग चालू असताना एकेका मुलाला दुसऱ्या खोलीत घेऊन जाऊन प्रश्न विचारले जातात. त्यांचा त्या वेळी उत्तर देण्याचा मूड नसला तर परत कधीतरी त्याची परीक्षा घेतली जाते. त्याला कुठल्या विषयात उत्तरे देता येत नाहीत, ते बघून त्या विषयाची आवड कशी लागेल, त्याला तो विषय कसा समजेल, याकडे जास्त लक्ष दिले जाते. हे ऐकून तर त्या बाईंची शुद्ध हरपायचीच बाकी राहिली. 

या पुढची घटना तर आणखीनच थक्क करणारी.  
काही दिवसांनी त्या बाईंनी सांगितले, की एकदा मुलगा शाळेतून रडवेला होऊन आला. त्याला मित्रांनी चिडवले होते, ‘ब्राऊन’ म्हणून. आई- वडिलांना पण हा धक्काच होता. ते शाळेत गेले. टीचरला भेटले. टीचरनी शांतपणे ऐकून घेतले आणि त्यांना सांगितले, की ‘ही तर सुरवात आहे त्याची जगाशी ओळख होण्याची. त्याची काहीतरी खोटी समजूत घालू नका, कणव वगैरे पण दाखवू नका. त्याला आणि तुम्हालाही या गोष्टीला तोंड द्यायला हवे, त्याची सवय करा. वर्गात काय करायचे ते मी बघते.’

पण नंतर टीचरनी वर्गातल्या मुलांना काहीही विचारले नाही, किंवा या मुलालाही त्या घटनेची ओळख दाखवली नाही. मुलांना रागावली नाही किंवा याला जवळ वगैरे घेऊन समजूतपण घातली नाही. परतही कधीमधी असे झाले तरी टीचरनी काहीच केले नाही. आपल्या मुलाला काय काय सहन करावे लागेल, टीचरही या प्रकाराकडे दुर्लक्ष करीत असतील, तर आपण नेमके काय करायचे, एवढ्याशा मुलासाठी हे रॅगिंगच की! त्याचा निभाव कसा लागायचा? बाईंच्या चिंतेत भरच पडली.

नंतर उन्हाळा सुरू झाला. ऊन तापू लागले होते. अशा एके दिवशी टीचरनी वर्गातल्या सगळ्या मुलांना साधे कपडे घालून यायला सांगितले. खेळाच्या वेळात सगळ्या मुलांना उन्हात कपडे काढून मैदानावर खेळायला लावले. उन्हाचेच दिवस ते. थोड्याच वेळात मुलांची त्वचा लाल लाल व्हायला लागली. कोणाकोणाला पुरळ आले. कोणाच्या अंगावर चट्टे उठले. या ‘ब्राऊन’ मुलाला मात्र कसलाच त्रास झाला नाही. मग त्या मुलांना वर्गात बसवून त्या टीचरनी जगाच्या पाठीवर वेगवेगळ्या देशांमधले हवामान कसे वेगवेगळे असते आणि त्या हवामानाला साजेशी त्वचा, तिचा रंग निसर्गाने कसा तिथल्या लोकांना दिला आहे ते समजावून सांगितले. त्यानंतर, या ‘ब्राऊन’ मुलाला निसर्गानेच संरक्षण दिल्याने त्याला उन्हाचा कसा त्रास झाला नाही तेही सांगितले. सगळी मुले कौतुकाने आणि आदराने ‘त्याच्या’कडे बघायला लागली. त्यालासुद्धा स्वतःच्या कातडीच्या रंगाचे कौतुक वाटले. सगळ्यांच्या नजरांनी त्याला स्वतःबद्दल खूप भारी भारी वाटले. पुन्हा कोणी त्याला रंगावरून चिडवले नाही.

हे ऐकल्यावर मला खरेच त्या टीचरचे पाय धरावेसे वाटले. मुलांना नुसती पुस्तकी माहिती, पुस्तकी विद्या शिकवली जात नव्हती, खरोखरच ज्ञानी केले जात होते. मुलांच्याही नकळत त्यांना माणूस बनवले जात होते. समाजाकडून दुखावले गेल्यास मन घट्ट करायला शिकवले जात होते. उगाचच कौतुक नाही, की भलतेच लाड नाहीत. जगण्याचेच धडे दिले जात होते. यालाच म्हणतात रचनावादी शिक्षण. यातून आपण काहीतरी शिकणार आहोत का?    
विचार करायला काय हरकत आहे?