मुंबईतील समुद्र किनाऱ्यावर जेली फिशची एक खाद्य प्रजाती आढळून आली आहे. मुंबई विद्यापीठाच्या (एमयू) जीवन विज्ञान विभागाच्या संशोधकांना हे यश मिळालं आहे. विशेष म्हणजे एखाद्या खाद्य प्रजातीची ओळख दस्तऐवजीकरण केलेल्या आधुनिक तंत्रातून होण्याची ही पहिलीच घटना आहे. रोपिलेमा हर्पीडम,असं या जेलीफिशचं नाव आहे.
 

एमयूच्या जीवन विज्ञान विभागातील सहाय्यक प्राध्यापक निशा शाह यांच्या मार्गदर्शनाखाली रोमिल दाघा आणि कोमल कुमारी यांनी प्रजातींची अचूक ओळख करुन जेली फिश ब्लूमस अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी महत्वाची कामगिरी आहे.

सेंट्रल इंस्टिट्यूट ऑफ फिशरीज एज्युकेशन (सीआयएफई), मुंबईचे ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ पवन अनाम-कुमार यांच्या सहकार्याने, संशोधकांनी जेलीफिशमध्ये फरक करण्यासाठी मॉर्फ्योलॉजिकल पात्रांसह आण्विक मार्करचा वापर केला. इंडियन जर्नल ऑफ जिओ मरीन सायन्सेसच्या मार्चच्या अंकात त्यांची रचना प्रकाशित झाली.

“दरवर्षी आपण जेली फिश ब्लूमचा मोठा झुंबड अनुभवतो, त्यातील काही विषारी स्टिंग्स आहेत. म्हणूनच, सर्व प्रकारच्या प्रजाती ओळखणे महत्वाचे आहे. वर्गीकरण तज्ञांसाठीदेखील जेली फिश ओळखणे कठीण आहे. म्हणून आम्ही ओळखण्याची एक आधुनिक पद्धत वापरली, ” असे दाघा यांनी सांगितलं.

मॉर्फोलॉजी आणि आण्विक चिन्हकांचा वापर करून, त्यांनी मुंबई किना-यावरील रोपिलेमा हर्पीडमची ओळख पटवली आली. दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांमधील बाजारपेठांमध्ये या जेलीफिशला मोठी  मागणी आहे. आण्विक अभ्यास वेगवेगळ्या प्रदेशातील  समान प्रजातींसह चिन्हकांची तुलना करून इतर भौगोलिक प्रदेशातील प्रजातींची विविधता समजण्यास मदत करतात.

सप्टेंबर 2017 मध्ये एकूण नऊ जेलीफिश मुंबईच्या जुहू समुद्रकाठातून गोळा करण्यात आल्या होत्या. सध्याच्या निरीक्षणातून नव्याने आलेल्या नमुन्यांमधून त्यांचे दस्तऐवजीकरण केले गेले.

भारतात जेली फिशवरील मागील अभ्यासांमध्ये मुख्यतः जेली फिशच्या डंक, तसेच एखाद्या विषामुळे  होणारी विषबाधा आणि त्यांच्यामधील विषाणू या विषयावर लक्ष केंद्रित केले गेले आहे. मागील अभ्यासांमध्ये मॉर्फोलॉजिकल वर्णांचा वापर करून रोपिलेमा हर्पीडमचे भारतीय किना-यावर दस्तऐवजीकरण केले गेले आहे.
कोणत्याही प्रजातींच्या ओळखीसाठी आण्विक अभ्यास महत्वाचा असतो. हा अभ्यासानुसार प्राप्त झालेल्या आयटीएस 1 क्षेत्राचा आंशिक जनुक अनुक्रम भविष्यात अरबी समुद्रापासून या प्रजातीच्या ओळखीसाठी एक संदर्भ म्हणून काम करेल असे ही दाघाचे म्हणणे आहे.

"हा अभ्यास आम्हाला मुंबईच्या किना-यावरील नवीन प्रकारच्या जेलीफिशच्या अस्तित्वाची पुष्टी देतो. जेली फिश त्यांचे मच्छिमारांना मोठे आर्थिक नुकसान होते. परंतु पूर्वेकडील देशांमध्ये जेली फिशला मोठी मागणी असल्याने मुंबई फिश उद्योगासाठी ही खरोखर लपलेली मोठी बाजारपेठ आहे", असे ही त्यांनी पुढे सांगितले.

अशा प्रकारच्या संशोधनाची ही पहिलीच वेळ आहे. इंडो-पॅसिफिकमध्ये रोपिलेमा हिस्पिडम ही एक सामान्य प्रजाती आहे. याची नोंद पाकिस्तानात ही करण्यात आली आहे. या अभ्यासानुसार त्याचे वितरण भारताच्या पूर्वेकडील आणि पश्चिमेकडील दोन्ही किनारपट्ट्यांमध्येही करता येऊ शकते असे केरळ विद्यापीठाच्या जलीय जीवशास्त्र आणि मत्स्यव्यवसाय विभागाचे प्राध्यापक आणि प्राध्यापक ए बिजूकुमार यांनी सांगितले.