सुनील पाटकर, महाड
नववर्षातील पहिला सण म्हणजे मकरसंक्रांत. पहिलाच सण असल्याने उत्सवाला उधाण आले आहे. तिळाची पोळी, तिळगूळ, पतंग उडविण्याची मजा त्‍याचप्रमाणे संक्रांतीला होणारी धन-धान्य, हरभरा, ऊस, गाजराची पूजा अशा आनंदात संक्रांत साजरी होते. पूजेसाठी रायगड जिल्ह्यातील कुंभार समाजातील महिलांची सध्या सुगडी बनवण्याची लगबग सुरू आहे.
मकर संक्रांतीच्या दिवशी सुगड पूजन करण्याची प्रथा आहे. पाच सुगडी पाटावर मांडून त्याची पूजा केली जाते. सुवासिनी पूजा झाल्यानंतर एकमेकींना वाण देतात. हळदीकुंकू करतात. सध्या सुगडीची मागणी वाढली असून ती पूर्ण करण्यासाठी रायगड जिल्ह्यातील महाड, रोहा, श्रीवर्धन, बिरवाडी, गोरेगाव, पोलादपूर, माणगाव व सुधागड या परिसरातील महिला आपल्या पारंपरिक व्यवसायाचे जतन करत सुगडी बनवण्याचे काम तन्मयतेने करीत आहेत.

सुगड म्हणजे काय
सुगड हा शब्द सुघट या शब्दाचा अपभ्रंश मानला जातो. सुगटीत असा घट म्हणजे सुघट. परंतु पुढे जाऊन सुगड म्हणून तो प्रचलित झाला. थोडक्यात सुगड म्हणजे छोटेसे मडके. काळ्या आणि तांबड्या रंगाच्या मातीमध्ये हे सुगड तयार केले जातात. हे सुगड देवघरात मांडून पूजा केली जाते. सुगडाला धनधान्याचे प्रतीक मानले जाते. म्हणून त्यामध्ये हरभरा, गाजर, ऊस, तीळ, शेंगदाणे, तिळगूळ असे साहित्य भरले जाते.

अशी करतात पूजा
रांगोळी काढून त्यावर पूजेसाठी पाट व चौरंग ठेवला जातो. पाटावर लाल रंगाचे वस्त्र ठेवून त्यावर तांदूळ किंवा गहू पसरवले जातात आणि या धान्यावर सुगडी ठेवली जातात. सुगडीला हळदीकुंकू लावून त्यामध्ये गाजर, ऊस, हरभरा, शेंगदाणे, तीळ, धान्याच्या लोंब्या असे साहित्य ठेवले जाते. काळ्या रंगाचे सुगड खाली आणि त्यावर लाल रंगाचे सुगड ठेवून यावर अक्षता, फुले, हळद कुंकू ठेवून त्याची मनोभावे पूजा केली जाते. सुगडाला तिळाचे लाडू किंवा हलव्याच्या नैवेद्य दाखवण्याची प्रथा आहे. पूजा झाल्यानंतर सुवासिनी महिला एकमेकींना संक्रांतीनिमित्त वाण देतात.

रायगड जिल्ह्यातील विविध भागांमध्ये संक्रांतीसाठी लागणारे सुगड बनवण्याचे काम सुरू आहे. लहान सुगड दहा रुपये तर मोठे सुगड वीस रुपयांना मिळतात. पूर्वी सुगडाची संख्या जास्त होती. आता भाजण्यासाठी लागणारा कोंडा, कोळसा तसेच तरुण पिढीने पाठ फिरवल्‍याने आता हा व्यवसाय काही निवडक महिलाच करताना दिसतात. माती कमी झाल्याने कोंडा व माती विकत घ्यावी लागत असते.
- उर्मिला शिरशिवकर, कारागीर

कुंभार आळ्यांमध्ये कारागिरांना रोजगार
सुगड तयार करण्यासाठी किमान पंधरा दिवस लागतात. माती चाळून चांगल्या प्रतीची माती भिजवून ठेवली जाते व त्याचे हाताने सुगड तयार केले जातात. ही सुगड कोंड्यातील भट्टीमध्ये भाजले जाते. त्यानंतर पुन्हा सुकडीला लाल व काळी माती लावली जाते आणि हे सुगड उन्हामध्ये वाळत ठेवले जातात. या सर्व प्रक्रियेसाठी १५ ते २० दिवसांचा कालावधी लागतो.अशा लहान लहान मातीच्या भट्ट्या कुंभार आळ्यांमध्ये पाहायला मिळतात. सुगड बनवण्याच्या व्यवसायातून कुंभार समाजातील कारागिरांना रोजगार मिळत असतो.

महाड ः सुगड बनवण्याच्या कामात व्यस्त असणारी महिला