संदीप पंडित, विरार
‘अरे खोप्यामधी खोपा सुगरणीचा चांगला, पिलासाठी तिने खूप झाडाला टांगला’ या बहिणाबाईंच्या कवितेतील सुगरणीचे खोपे वसई किल्ल्यातील अनेक झाडांवर टांगलेले दिसत आहेत. सुगरण पक्षी आपले घरटे गवत, पाने आणि इतर नैसर्गिक तंतू वापरून अतिशय कुशलतेने विणतो. सुगरण पक्षी त्याच्या उत्कृष्ट घरटे बांधण्याच्या कलेमुळे उत्कृष्ट कारागीर म्हणून ओळखला जातो.

सुगरण पक्षी हा एक छोटा, आकाराने चिमणीएवढा पक्षी आहे. त्याला इंग्रजीमध्ये ‘बाया वीव्हर’ असेही म्हणतात. सुगरण पक्षी प्लोसीइडी कुलातील असून त्याचे शास्त्रीय नाव ‘प्लोसियस फिलिपिनस’ असे आहे. सुगरण पक्षी प्रामुख्याने कीटक, बिया आणि धान्य खातो. हा पक्षी आपले घरटे गवत, पाने आणि इतर नैसर्गिक तंतू वापरून अतिशय कुशलतेने विणत असल्याने त्याच्या उत्कृष्ट घरटे बांधण्याच्या कलेमुळे उत्कृष्ट कारागीर म्हणून ओळखला जातो, आणि येथे बहिणाबाई चौधरी यांची ‘अरे खोप्यामधी खोपा..’ ही प्रसिद्ध कविता आठवते. ‘जरा देख रे माणसा तिची उलूशीच चोच, तेच दात, तेच ओठ, तुले दिले रे देवानं दोन हात दहा बोट’ असे सुगरणीच्या घराकडे पाहून माणसाला स्वतःच्या अस्तित्वाचा आणि जबाबदाऱ्यांचा अर्थ घेण्यास त्या प्रवृत्त करतो.

सुगरण पक्षी भारतामध्ये सर्वत्र आढळतो. बाभळीच्या झाडांवर, नारळ किंवा इतर उंच झाडांवर त्याचे घरटे विणतो. वसईत समुद्रकिनार्यासह वसई गावात मोठमोठ्या उंच नारळीच्या झाडावर सुगरण पक्ष्याची घरटी दिसतात. अशीच घरटी वसई किल्ल्यातील ताडाच्या आणि नारळाच्या झाडावर दिसत आहेत. ताडाच्या झाडावर केलेली घरटी म्हणजे जणू सुगरण पक्ष्यांची तिथे वसाहतच निर्माण झालेली आहे, असे वाटते.

एकावेळी चार ते दहा अर्धवट घरटी बांधून झाल्यावर नर सुगरण घरट्यांच्याजवळ एखाद्या ठिकाणी बसून मादीला आकर्षित करण्यासाठी छान गाणी म्हणतो. मादी आल्यावर प्रत्येक घरटे तपासून पाहते. घरटे पसंत पडल्यावरच त्या नराशी मादीचे मीलन होते, मग मादी उर्वरित घरटे पूर्ण करते, असे पक्षीनिरीक्षक सांगतात.

एक छोटा पक्षी, पण मोठा कारागीर म्हणून ओळखला जाणाऱ्या सुगरण पक्ष्यांची घरटी आज मोठ्या प्रमाणात वसई किल्ल्याजवळील झाडावर दिसत आहेत. चिमणीच्या आकाराचा हा पक्षी खऱ्या अर्थाने आपल्या पिलांची काळजी घेण्यासाठी उंच झाडावर आपले घरटे बांधतो आणि पिलांचे संरक्षण करतो.
- अनंत कोटियन, पक्षीनिरीक्षक, वसई