साधारणतः वीस ते तीस वर्षांपूर्वी नवरात्रोत्सवात आबालवृद्धांची मौजमजा करण्याची आवडती जागा म्हणजे चतुःशृंगीची जत्रा. पेशवाईत माधवरावांच्या कारकिर्दीत दुल्लभशेट नावाचे सावकार होते, त्यांचे दरबारात मोठे वजन होते.

वेळोवेळी ते पेशव्यांना कर्जही देत. पेशव्यांच्या टाकसाळीचा मक्तादेखील त्यांच्याकडेच होता. दुल्लभशेट यांनी आपल्या नोकरांमार्फत गणेश खिंडीजवळ डोंगरात एक देवीची मूर्ती शोधून काढली. तिचे छोटेसे मंदिर बांधले, त्याची पूजा करण्यासाठी पुजारी नेमले. १७८६ची ही घटना, तेव्हापासून हळूहळू पुणेकर येथे गर्दी करू लागले. यालाच चतुःशृंगी मंदिर असे नाव मिळाले. दुल्लभशेट हे टाकसाळीचे चालक होते. त्यांनी काही काळ ‘चतुःशृंगी रुपया’ चलनात आणल्याची नोंद आहे.

डोंगर भाग, आसपास जंगल, शीतल हवेमुळे हा परिसर पुणेकरांना एकदम आवडला, तसाच तो इंग्रजांनासुद्धा आवडला. त्यांनी १८६४ मध्ये गणेशखिंड पुढील मोकळ्या जागेत गव्हर्नर साहेबांसाठी शाही निवासस्थान बांधण्यास सुरुवात केली. १८६४ ते १८७१ या काळात इटालियन गॉथिक शैलीत; पण इथल्याच काळ्या पाषाणात हा बंगला बांधून पूर्ण झाला. टूबशॉ या आर्किटेक्टने केलेल्या डिझाईनप्रमाणे सी. ई. हॉवर्ड अभियंत्याने ही इमारत बांधली.

१९४७ नंतर इंग्रज गेले अन् हा बंगला म्हणजे पुणे विद्यापीठ झाले. इतर मोकळ्या जागेवर विद्यापीठाच्या इतर इमारती उभ्या राहिल्या. १९८८ मध्ये आयुका (IUCAA) येथे स्थापन झाले. सध्या दर शनिवारी पूर्व परवानगीने ५० ते ६० जण या केंद्राला भेट देऊन माहिती घेऊ शकतात (भेटीसाठी scipop@gmail.com या ईमेलवर परवानगी घेऊ शकता). तसेच दर शुक्रवारी सायंकाळी येथे आकाशदर्शन कार्यक्रमसुद्धा असतो.

काय पहाल?

चतुःशृंगी मंदिर, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ परिसर, मुख्य इमारत, आयुका.

कसे पोहचाल

चतुःशृंगी मंदिर आणि सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ प्रसिद्ध आहे.

- सतीश मराठे, इतिहासप्रेमी-गिर्यारोहक