सिद्धार्थ कसबे : सकाळ वृत्तसेवा
पिंपळवंडी, ता. ८ : जुन्नर तालुक्यातील थोरली शिरोली या गावात एक यादवकालीन शिलालेख उजेडात आला आहे. हा शिलालेख तीन ओळींचा असून देवनागरी लिपीत आणि मराठी भाषेत आहे. शिलालेखात काळाचा उल्लेख आलेला नाही, परंतु लिपीच्या वळणांवरून तो तेराव्या शतकातील दिसतो.
या लेखाची शिळा गावातील रहिवासी गुलाबराव थोरवे यांच्या घराच्या आवारातील एका लहान देवळात ठेवलेली आहे. आजवर दुर्लक्षित राहिलेल्या या लेखाचे वाचन पुण्यातील इतिहास संशोधक अथर्व पिंगळे आणि अनिल दुधाणे यांनी केले. या कार्यात अमोल पुंडे, यश म्हस्करे, सौरभ मंडलिक, बापूजी ताम्हाणे यांचे सहकार्य लाभले.

सिंघणदेवाच्या राजवटीतील शिलालेख
या शिलालेखाच्या मजकुरात एका सिंघणदेवाचा उल्लेख असून, तो यादव वंशातील सर्वश्रेष्ठ राजा सिंघणदेव द्वितीय याचा आहे. सिंघणदेवाची कारकीर्द सन ११९९- १२४८ अशी होती. त्याने गुजरात, माळवा, कर्नाटक, आंध्र, कोसल (छत्तीसगड) आणि कलिंग (ओडिशाचा दक्षिण भाग) अशा शेजारील राज्यांवर अनेक स्वाऱ्या करून मोठा राज्यविस्तार घडवून आणला होता. या सिंघणदेवाने कसण्यासाठी काही जमीन दान केल्याचा शिलालेखात उल्लेख आहे. जमिनीचा सहावा किंवा १/६ भाग दान करण्यात आला होता, असे दिसते. लेखाच्या शेवटी शापवचन आहे, परंतु ते पूर्ण झालेले नाही. मजकुराखाली गधेगाळाची आकृती कोरून ते पूर्ण केलेले दिसते. सिंघणदेवाच्या राजवटीतील पुणे जिल्ह्यामधला हा पहिलाच उपलब्ध शिलालेख आहे. त्यातून तत्कालीन राजकीय परिस्थितीची माहिती मिळाली आहे.

शिलालेखातील मजकूर
१. श्रीसीघणदेवे दत कं
२. मथाची सटी सुस्तु
३. (जो दाना) न पालि

अर्थ : राजा सिंघणदेव याने कसण्यासाठी जमीन दान दिली असून, त्याचा सहावा हिस्सा दान स्वरूपात द्यावा. हे दान कोणी चोरेल किंवा त्याचा अव्हेर करेल, त्याच्या मातेसोबत गाढव संकर करेल.

दुसऱ्या सिंघणदेवाने केलेले भूमिदान हा या लेखाचा विषय आहे. कसण्यासाठी दिलेल्या जमिनीस यादवकाळात ‘कामत’ वा ‘कंमत’ अशी संज्ञा होती. हे दान कुणाला केले, त्याचा उल्लेख लेखात आढळत नाही. लेख खासगी स्वरूपाचा असल्याने त्रोटक आहे.
- अनिल दुधाणे

सिंघणदेवाच्या राजवटीत मराठी शिलालेखांमध्ये वाढ होऊ लागलेली दिसते. त्याचे मराठी शिलालेख कोल्हापूर, सोलापूर आणि नांदेड, अशा सीमावर्ती जिल्ह्यांत मिळालेले आहेत. मराठीचा प्रशासनिक भाषा म्हणून विकास याच काळात घडून आला.
- अथर्व पिंगळे