स्थलांतर करून आलेले पक्षी भारतात कुठे आणि किती काळ असतात, ते काय खातात वगैरे माहिती जाणून घेण्यासाठीच्या अभ्यासयंत्रणेत तुहिना कट्टी ही तरुणी महत्त्वाचं काम करते. या अभ्यासासाठी पक्ष्यांच्या पायांत रिंग व टॅग घालून त्यांना आकाशात सोडतात. नंतर त्यांचा मागोवा घेतला जातो. हे कार्य अधिकाधिक लोकाभिमुख व्हावं, यासाठी वेबीनार (वेबच्या माध्यमातून परिसंवाद) हे अत्याधुनिक तंत्र वापरण्यातही तिचा पुढाकार असतो.

बातम्या ऐकण्यासाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

तुहिना कट्टी ही पुणेकर तरुणी मुंबईत सध्या ‘बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी’च्या ‘वेट लॅंड’ प्रकल्पात मोलाची कामगिरी करते आहे. स्थलांतरित पक्ष्यांच्या भारतभ्रमणाचा अभ्यास करून त्यांच्या वावरण्याच्या जागांचं संवर्धन व्हावं, यासाठी हा प्रकल्प आहे. या अंतर्गत आढळलेल्या पक्ष्यांना इजा न होऊ देता प्रशिक्षित मंडळी पकडतात. या पक्ष्यांच्या पायात अल्यूमिनियम व इतर काही धातुमिश्रित कडं (रिंग) घालण्यात येते. तिच्यावर विशिष्ट नंबर असतो. रंगीत टॅगही घातला जातो. ती त्या पक्ष्याची ओळख ठरते. तिच्या आधारे, पक्षी जाईल तेथील निरीक्षकांनी केलेल्या नोंदी मोलाच्या ठरतात.

तुहिना म्हणाली, ‘‘भारतात हे कार्य १९२७ या वर्षापासून सुरू आहे. रिंग व टॅग घालायच्या वेळीच त्या पक्ष्याचं मोजमाप घेतात. तेव्हाच्या अंदाजित वयाची नोंद होते. तोच पक्षी समजा २० वर्षांनंतर दिसला तर कळतं की, हा इतकी वर्षं जगू शकतो. तो कुठे जातो, किती दिवस राहतो, काय खातो याबरोबरच इतर काही खास समजल्यास पक्षीनिरीक्षक तेही या अभ्यासप्रकल्पासाठीच्या संकेतस्थळावर कळवतात. पक्षीशास्त्रज्ञांप्रमाणेच सर्वसामान्यांपैकी छायाचित्रकार किंवा हौशी पक्षीनिरीक्षकही यासाठी योगदान देतात.

कॅमेरा किंवा दुर्बिणीच्या भिंगातून पक्ष्याच्या पायातील रिंगवरील नंबर दिसू शकतो. टॅगचा रंग कळतो. यावरून त्या-त्या पक्षाची माहिती दिली जाते. संकलित केली जाते.’’

जागतिक पातळीवर हे काम चाललेलं आहे. बरेच देश एकत्र येऊन काम करत असल्याने वेगवेगळ्या भूभागासाठी विशिष्ट रंगाच्या टॅगचा उपयोग केला जातो. २०१५ पासून टॅगची पद्धत वापरणं सुरू केलं तेव्हा पहिल्यावर्षी काही पक्षी चीनमधील बोहाई बे या ठिकाणी आढळले. टॅगमुळे कळलं की, भारतातून परत जाताना ते पक्षी तो मार्ग वापरतात. असंच मग त्यांच्या येण्याचा मार्ग, कालावधी आदी अभ्यास जास्त तपशिलात होऊ लागला आणि अनेक कोडी सुटू लागली. तुहिना अशी रंजक माहिती सोपी करून सांगते. या अभ्यासात स्थानिक पर्यावरणप्रेमी, छायाचित्रकार व हौशी पक्षीनिरीक्षकांचा सहभाग वाढावा यासाठी वेबीनार या अत्याधुनिक पद्धतीचा वापर करण्यात तुहिनाचा पुढाकार असतो. जैवविविधता या विषयात पदवी घेतल्यानंतर तिने नैसर्गिक संसाधन व्यवस्थापनात पदव्युत्तर शिक्षण घेतलं. तीन वर्षे तमिळनाडूतील पॉइंट कॅलियर या ठिकाणी पक्ष्यांच्या स्थलांतराच्या अभ्यास व प्रशिक्षणासाठी ती होती. भारताबाहेरही काही ठिकाणी जाऊन तिने अभ्यास अद्ययावत ठेवला आहे.