गेल्या आठवड्यात ‘एक्‍स्प्लोरियम’बद्दल लिहिलं. त्यानंतर काही प्रतिक्रिया व प्रश्‍न माझ्याकडे आले. त्यात ‘एक्‍स्प्लोरियम’च्या प्रयोगातून पुढे संशोधक निर्माण होतील, असं खात्रीलायक घडू शकतं काय, हा प्रश्‍न मुख्य होता. ‘एक्‍स्प्लोरियम’चा उद्देश विज्ञानाबद्दल कुतूहल जागृत व्हावं आणि निर्मितीचा आत्मविश्‍वास मुलांमध्ये यावा हा आहे. खरंतर कुतूहल हा मानवी जिवाचा गुणसूत्रांतून येणारा गुण आहे. अन्न, वस्त्र, निवारा यांच्याइतकीच कुतूहल व त्याचं निराकरण ही गरज असते. गर्भावस्थेत शेवटच्या काही आठवड्यांत बालकाला दृष्टी, श्रवणशक्ती आलेली असते. या काळात अल्ट्रासाउंड तपासणीच्या मदतीनं अभ्यासकांनी काही निरीक्षणं नोंदविली होती.

गर्भवतीच्या पोटावर टॉर्च दाबून धरला तर गर्भाशयातील बालकाला टॉर्चचा उजेड गुलाबीसर गोलाकाराच्या स्वरूपात दिसतो व बालक तरंगत जाऊन त्या गोलाजवळ डोळा नेऊ पाहतं. आईच्या पोटावर टिचकी मारली तर ते त्या जागी आपला कान नेतं. याचा अर्थ असा की गर्भावस्थेपासूनच बालकाला ज्ञान ग्रहण करण्याची ऊर्मी असते. म्हणजेच कुतूहल असतं. ती कुतूहलपूर्ती म्हणजे समाधानाची अनुभूती असते. ही प्रक्रिया आयुष्यभर सुरू असते. ज्या व्यक्तींमध्ये जिद्द व शोध घेण्याची ऊर्मी असते, त्या व्यक्तींमधील सर्जनशीलता व नवनिर्माणाची प्रक्रिया जागृत होते. संशोधकांची विचारपद्धती चारचौघांसारखी नसते. अफलातून मेंदूमधून अतर्क्‍य कल्पना उद्भवतात. काहींच्या मेंदूमधील पेशींची रचना वेगळी असू शकते. म्हणूनच इतर व्यक्तींना सामान्य वाटणारी घटना अशा व्यक्तींमध्ये कुतूहल जागृत करते. 

झाडावरून गळून जमिनीवर पडलेलं फळ न्यूटनच्या आधी कोट्यवधी लोकांनी बघितलं असेल; पण न्यूटनला ‘असं का’ या प्रश्‍नानं अस्वस्थ केलं. त्याचे उत्तर शोधण्याच्या चिकाटीतून गुरुत्वाकर्षणाचा शोध लागला. झाकलेल्या भांड्यात पाणी उकळू लागलं की झाकण वर-खाली होताना अनेकांनी पाहिलं असेल; पण त्या वाफेमधील शक्ती जेम्स वॅट याच्या कुतूहलामुळे व वेगळ्या विचारपद्धतीमुळे लक्षात आली. न्यूटन तर अवघा तेवीस वर्षांचा होता. ग्रॅहम बेलने टेलिफोनचा शोध लावला, तेव्हा तो २६ वर्षांचा होता.

ए. आर. रेहमान हा संगीतकार, विल्यम शेक्‍सपिअर ही अशी आणखी काही उदाहरणं देता येतील. एकूण काय, संशोधक होण्यासाठी गुणसूत्रांमधील विशिष्ट रचनेसोबतच कुतूहल जपणारं, त्याला प्रोत्साहित करणारं पालकत्व व शिक्षण याबरोबरच चिकाटी, सातत्य, कष्ट करण्याची तयारी व विचारस्वातंत्र्य हवं असतं. सर्जनशीलता कोणत्या रूपात अवतरेल, संशोधन कुठल्या दिशेनं जाईल या गोष्टी कुणाच्याच हाती नसतात. कळी फुलणार असते, तिचं फूल होणार असतं हेही निश्‍चित. ते केव्हा घडेल हे सांगणं मात्र कठीण असतं.