मागील लेखात, मानसिक गरजा हा विषय सादर केला. आता त्या गरजा कोणत्या आहेत हे समजून घेण्याची वेळ आली आहे. पण तत्पूर्वी या गरजांचे वर्तुळ कसे चालते व त्याचा आपल्यावर कसा प्रभाव पडतो हे जाणून घेणे अधिक गरजेचे आहे. या गरजा आपल्या विचारांवर, भावनांवर व कृतीवरदेखील प्रभाव पाडतात. या गरजा पूर्ण केल्या जातात तेव्हा आपण पृथ्वीवरील सर्वांत आनंदी व्यक्ती आहोत, असे वाटते आणि आपल्या जीवनात प्रत्येक गोष्ट परिपूर्ण आहे असेही वाटते. परंतु या गरजा पूर्ण होत नाहीत तेव्हा काय? या गरजा पूर्ण केल्या नाहीत, तर त्याचा प्रथम परिणाम आपल्या भावनांवर होतो.

बातम्या ऐकण्यासाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

आपल्या अपूर्ण मानसिक गरजा आपल्याला पुनःपुन्हा त्याच परिस्थितीमध्ये आणि मानसिक स्थितीकडे वळवतात. या गरजा आधी समजल्या पाहिजेत, त्या गरजांचे स्रोत समजून घ्या आणि या गरजा पूर्ण होत आहेत की नाही याची स्पष्टता घ्या. बऱ्याच वेळा, नक्की कोणत्या गरजांची पूर्तता होत नाही हे स्पष्ट नसल्यामुळे आपण वेगळ्या प्रकारे प्रतिक्रिया व्यक्त करतो व ताणातून जात राहतो. मानसिक गरजा पूर्ण करण्याची प्रक्रिया...

1) ‘गरज आणि इच्छा’ 
समजून घ्या की ‘गरज आणि इच्छा’ या वेगळ्या आहेत. आपल्याला वाटते, की आपल्या मानसिक गरजा आपण पूर्ण केल्या आणि तरीही आपल्याला स्वतःबद्दल चांगले किंवा समाधानी वाटत नाही, तेव्हा समजायचे की त्या आपल्या इच्छा आहेत व गरजा नाहीत. उदाहरणार्थ, आपल्याला वाटते की मला नवीन मोबाइलची आवश्यकता आहे, जेणेकरून लोक आपल्यावर अधिक प्रेम करतील. आपल्याला वाटते की सर्वोत्कृष्ट मोबाईल खरेदी करण्याची आपली आवश्यकता आहे. आपण तो खरेदी करतो आणि आपल्याला वाटते की आपली गरज पूर्ण झाली. पण याचा अर्थ असा आहे, की लोक तुमच्यावर प्रेम करायला लागतील? तुमची इच्छा पूर्ण झाली तरीही प्रेमाची गरज अजूनही आहे तशीच राहते.

2) योग्य मानसिक गरज ओळखून ती स्वीकारा.
आपण स्वतःला ‘का?’ हा प्रश्‍न विचारतो, तेव्हा आपल्याला आवश्यकतेचे मूळ मिळते. एकदा हे मूळ शोधले की ते स्वीकारा. स्वीकृती अत्यंत महत्त्वाची आहे कारण जोपर्यंत आपण स्वीकारत नाही तोपर्यंत आपण त्यावर कार्य करू शकत नाही. उदाहरणार्थ : समजा तुम्हाला तुमचे कौतुक झालेले आवडते. लोक तुमची प्रशंसा करतात तेव्हा तुम्हाला वाटते की ‘मी कुणीतरी आहे’. आता येथे ‘मी महत्त्वाची/महत्त्वाचा आहे’ ही भावनिक गरज आहे. आपणही गरज पूर्ण करण्यासाठी कृती आणि प्रतिक्रिया देत राहतो. म्हणून आपण आपली भावनिक गरज मान्य करून ती स्वीकारावी.

3) मानसिक गरजेचे स्रोत ओळखणे
स्वतःला विचारा, मी ही गरज कशी पूर्ण करते? स्रोत काय आहे? माझी भावनिक गरज इतर लोकांनीच पूर्ण करावी अशी माझी अपेक्षा आहे का? ती अपेक्षा पूर्ण होत आहे का? मी माझ्या मित्र, पालक किंवा जोडीदाराने माझ्या गरजा पूर्ण करण्याची अपेक्षा करत आहे का? माझा स्रोत काय आहे? उदाहरणार्थ : बऱ्याच वेळा, आपल्याला असे वाटते की ‘मी महत्त्वाची आहे’ ही गरज आपल्या मित्रांनी आणि कुटुंबीयांनी पूर्ण केली पाहिजे. परंतु महत्त्वाचे वाटण्यासाठी आपण बाह्य स्रोतांवर अवलंबून का आहोत हा प्रश्‍न आहे.

4) माझी गरज पूर्ण करण्यासाठी बाह्य स्रोत कमी करणे
इतरांकडून अपेक्षा ठेवणे आणि दोष देण्याऐवजी बाह्य लोकांवर अवलंबून राहण्याचे प्रमाण कमी करण्याचे मार्ग शोधा. उदाहरणार्थ ः मला प्रेमाचे प्रमाणपत्र किंवा महत्त्व देण्यासाठी दुसऱ्याची गरज का आहे? मी माझ्यावर प्रेम करण्यास सक्षम नाही का? मी सक्षम आहे! आपण स्वतःबद्दल अचूक विश्‍वास शोधून बाह्य अवलंबित्व कमी करू शकतो. लक्षात ठेवा, आपल्या भावनिक गरजा शोधणे, त्या स्वीकारणे आणि बाह्य अवलंबन कमी करणे हे एका विकसित आयुष्याचा आधार आहे.