नाते ! दोन किंवा अधिक लोक जेव्हा कुटुंब, मित्र, लग्न, भागीदारी यासारखे संबंध तयार होतात तेव्हा हा शब्द तयार होतो. कधीकधी दोन व्यक्तींचे विचार जुळतात किंवा एकमेकांच्या विचारांवर प्रभाव टाकतात तेव्हा संबंध निर्माण होऊ शकतात. पण, तुम्हाला एका बाबतीत आश्चर्य वाटेल, संबंध बनविणे सोपे आहे का ? की ते राखणे कठीण आहे? काय योग्य वाटते !

बॉलिवूडचा मोठा स्टार अमिर खान आणि निर्माता-दिग्दर्शक किरण राव यांनी १५ वर्षाच्या वैवाहिक आयुष्यानंतर विभक्त होत असल्याची घोषणा केली. नुकतीच त्यांनी घटस्फोटाची घोषणा केल्यानंतर सोशल मीडियावर त्यांच्या विभक्त होण्याविषयी बोलले गेले. अमिरचे पूर्वी रीना दत्ताशी लग्न झाले होते, ते लग्न २००२ मध्ये झालेल्या घटस्फोटानंतर संपुष्टात आले होते. किरण आणि अमिरचे लग्न २००५ मध्ये झाले होते. अमिर व किरण राव यांनी आपल्या संयुक्त निवेदनात म्हटले आहे की, ‘‘या १५ सुंदर वर्षात आम्ही आयुष्यभर अनुभव, आनंद आणि हास्य सामायिक केले आहे.’’ या जोडप्याने असेही सांगितले की, ‘‘आम्ही आपल्याला हे सांगू इच्छित आहोत की आम्ही खूप आनंदी आहोत आणि एका कुटुंबातील भाग आहोत. आमची नाती बदलली आहेत. परंतु आम्ही अजूनही एकमेकांशी संलग्न आहोत, म्हणून कृपया अन्य विचार करू नका. खान आणि राव म्हणाले की ते त्यांचा मुलगा आजाद यांचे ते फक्त पालक राहतील, ज्यांचे पालनपोषण आणि एकत्र संगोपन करण्यात येईल.

या सगळ्या निवेदनाचा अर्थ, त्यांनी खूप समंजसपणानं आपल्या नात्यात बदल केलाय. मुलासंबंधीच्या जबाबदाऱ्या ते एकत्रपणे पार पडणार आहेत, पण ते तेव्हा त्याचे पालक असतील मात्र पती - पत्नी हे नाते त्यांच्यात नसेल. नात्याचा असा संकोच का होतो, नाती अशी का बदलतात, म्हणूनच मी वर म्हटले नाती जोडणं सोपं आहे, मात्र नाती टिकवणं व ती राखणं मात्र अवघड आहे. एक उदाहरण आणि सध्या या नात्याची खूपच चर्चा होत आहे म्हणून या घटनेचा आपण इथं विचार केला.

नात्याचा खोलवर विचार केला तर जाणवतं की बऱ्याच वेळा आपण जसं बोलतो तसं घडत नाही, या गोष्टींचा नकारात्मक परिणाम पुढ़च्या पिढ्यांवरही होऊ शकतो. तर सामान्यपणे जेव्हा दोन लोकांचा एकमेकांच्या विचारांवर प्रभाव असतो, तेव्हा तो सकारात्मक किंवा कधीकधी नकारात्मक असू शकतो, जेव्हा त्याचे महान मत आपल्याला आनंदी वाटते, परंतु जेव्हा त्याचे नकारात्मक वाटते तेव्हा असे वाटते की त्याचे किंवा तिचे किती धाडस आहे ! नाही का ? अरे ! हे व्यक्तीचे मानसशास्त्र. होय!

विचारांमधील फरक, नकारात्मक विचारांमुळे सामान्यत: मारामारी होत असते! आपल्याला हे माहित असलेच पाहिजे. या प्रक्रियेमध्ये आपले मन महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, जेव्हा आपल्यात नकारात्मक विचार येऊ लागतात तेव्हा मानसिक ताण वाढते आणि यामुळे आपल्या आणि इतरांबद्दलच्या नातेसंबंधातील आपल्या भावना आणि वर्तनांवर परिणाम होण्यास सुरवात होते. तर नक्की काय करावे लागेल?

अगदी साधे आहे .. यावर कार्य करण्यास प्रारंभ करा, एखाद्या समस्येचे मूळ म्हणजे ते आपले स्वतःचे मन आहे. आता आपण विचार करीत आहात की जेव्हा अन्य व्यक्ती बदलली पाहिजे तेव्हा आपण स्वत: वर का कार्य करावे? मी बरोबर आहे का की प्रत्येकजण आत्ताच हा विचार करीत आहे, आणि होयं ! तसे हे आपल्या नातेसंबंधावर परिणाम करणारे प्रमुख घटक आहेत. मी येथे विचारते, पहिल्यांदा तुम्ही त्या व्यक्तीबरोबर राहण्याचा निर्णय का घेतला? स्वत: ला आठवण करून द्यावी की, जेव्हा आपण त्या व्यक्तीबरोबर रहाण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा तुम्हाला जाणवलेली सकारात्मक भावना, मी येथे प्रत्येक नात्याविषयी बोलत आहे .. आणि मग एकदा विचार करा की प्रत्यक्षात काम करून एकदा प्रयत्न करणे आपल्यासाठी फायद्याचे नाही काय ? स्वत:वरच नव्हे तर यशस्वी नातेसंबंधास देखील मदत करेल परंतु एक व्यक्ती म्हणून स्वत:ला चांगले बनविण्यास मदत करेल. आता तुम्ही स्वत:ला बदलण्यास स्वीकारले आहे, तर हे कसे करायचे ते जाणून घेऊया !

जेव्हा आपण रागावता, तेव्हा आपल्या मनात असंख्य नकारात्मक विचार येतात ज्यामुळे आपल्या वर्तनावर परिणाम होतो. ज्यामुळे तुम्हाला कोणत्याही परिस्थितीत अचानक प्रतिक्रिया उमटते, येथे थोडा वेळ घ्या, दीर्घ श्वास घ्या स्वत: ला दुसऱ्या खोलीत जाण्याची परवानगी द्या, किंवा आपल्या फोनची स्क्रीन बंद करा, श्वास घ्या पुन्हा आणि नंतर त्यांच्याशी जाऊन बोला. हे आपल्याला परिस्थितीबद्दल विचार करण्यास एक क्षण देईल, आणि आता आपण प्रतिसाद द्याल आणि प्रतिक्रिया देणार नाही, म्हणून पुढच्या वेळी रागावलेला माणसासमोर थोडा वेळ घ्या, श्वास घ्या, विचार करा आणि नंतर शांत रहा आणि मग त्या व्यक्तीशी बोला. येथे आपण परिपक्व व्हाल आणि परिस्थिती आणखी खराब न करता सहजपणे सोडवाल. प्रयत्न करा, नक्कीच तुम्ही यात यशस्वी व्हाल.

लक्षात ठेवा नात्यात वाढ होण्यासाठी, त्यामध्ये टिकून राहण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. नातं एक नवजात बाळ आहे, यासाठी आपले प्रयत्न, प्रेम, आपली काळजी, आपली सहानुभूती, आपली समजूत, आपुलकीची भावना आवश्यक आहे. यास वाढण्यास वेळ लागतो, परंतु जेव्हा आपण ते वाढत असल्याचे पहाल तेव्हा ते सुंदर असावे, होय ते परिपूर्ण होणार नाही, तरीही त्यात काही त्रुटी असतील, परंतु आपण दोघे योग्य कारणासाठी त्यामध्ये आहात ना ? हे खरोखर यथायोग्य ठरेल.

आपल्याला एखादी गोष्ट, काही सवय, काही प्रकारचे वागणे आवडत नसल्यास आपण त्याबद्दल एकमेकांशी बोलले पाहिजे, संप्रेषण ही एक पहिली मोठी पायरी आहे जी आपण आपल्या नात्याला यशस्वी होण्यासाठी घेऊ शकता. एक दुसऱ्याशी संवाद साधा, त्याबद्दल बोला, एकमेकांशी आनंदी आणि दु:खदायक क्षण दोन्हीही शेअर करा, ज्या गोष्टी तुम्हाला त्रास देत आहेत अशा गोष्टी दुसऱ्याबरोबर वाटून घ्या, तुम्हाला अस्वस्थ करतात, त्रास देतात, निराश करतात, त्या गोष्टी स्पष्ट करा, जर तुम्हाला काही नकारात्मक दुसऱ्यापासून ऐकू येत असेल तर त्यावर लक्ष देऊ नका. यावर आणि त्याबद्दल अधिक चांगले विचार करुन पुढे चालत रहा. तिसऱ्या व्यक्तीला आपल्या युक्तिवादामध्ये किंवा भांडणात हस्तक्षेप करू देऊ नका, लक्षात ठेवा की आपण दोघांनाही आपापसात क्रमवारी लावायची इच्छा आहे, तर तिसऱ्या व्यक्तीकडून एकदाच सल्ला घेणे चुकीचे नाही, परंतु तृतीय व्यक्तीची सातत्याने उपस्थिती एखाद्या दृश्यासाठी हस्तक्षेप करू शकते. आपण जे काही केले ते सर्व हुशारीने केल्यास नात्यातल्या दोघांमधील विश्वास वाढण्यास आणि विश्वास राखण्यास मदत होईल.

लक्षात ठेवा बेईमानीसाठी कोणतीही जागा असू नये, परंतु चुकांची आणि क्षमतेची जागा असावी. एखाद्याने चूक केली तर हे एक नैसर्गिक वृत्ती आहे आणि जर तसे झाले तर पुन्हा बोलून घ्या आणि क्षमा करा. आपला अहंकार कायम न ठेवणे ठीक आहे, कारण तुमचे नाते महत्त्वाचे आहे, तुम्हाला ते टिकवायचे आहे आणि ते यशस्वी व्हावे अशी तुमची इच्छा आहे.

आपले प्रयत्न सतत सुरू ठेवा, त्या महत्त्वाच्या छोट्या गोष्टी आहेत, आपल्या खास व्यक्तीसाठी थोडं आश्चर्य, थोडं शहाणपण आणि आनंदी हावभाव यामुळे खूप फरक पडतो. आणि हो ! या सर्वांचे अनुसरण केल्यानंतर, स्वत:साठी आणि समोरच्या व्यक्तीला थोडी स्पेस देण्यास विसरू नका. हे नकारात्मक विचारांना, भावनांना सामोरं जाण्यास मदत करते, आणि एकमेकांबरोबर आनंदी राहण्यास मदत करते. यानेच तुम्हांस सुखी कुटुंब लाभेल.

- डॉ. मलिहा साबले saptrang@esakal.com

(लेखिका मानसिक आरोग्य तज्ज्ञ असून ‘हेल्दी माइंड’ या संस्थेच्या संस्थापक संचालक आहेत. )