लेखक : राजाराम पानगव्हाणे

प्रत्येकाच्या आयुष्यात शिक्षणाला सर्वोच्च महत्त्व आहे. आपणास यशस्वी व्हायचे असेल, तर शिक्षणाशिवाय दुसरा पर्याय नाही, असे म्हटले जाते, ते खरेसुद्धा आहे. बदलत्या काळानुसार शिक्षणाची अंगेही बदलत गेली. मात्र शिक्षणाची सुरवात ही खऱ्या अर्थाने प्राचीन वैदिक काळामध्ये सुरू झाली, असे म्हटले जाते. त्याचे स्वरूप, आकारात काळानुसार बदल होत गेला. मात्र एक मात्र निश्चित, की व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास झाला पाहिजे यासाठी शिक्षण पद्धती अमलात आली, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. (saptarang latest article on All round development basic purpose of education)

शिक्षण हा मानवी सभ्यतेचा नेहमीच चेहरा राहिला आहे आणि भारतामध्ये त्याचा इतिहास ही परंपरा, नवकल्पना आणि सांस्कृतिक विविधता एकत्रितपणे विणणारी ही निरंतर प्रक्रिया आहे. भारतीय शिक्षण पद्धती ही ज्ञानाच्या आधारावर अथक प्रयत्नांतून निर्माण झाली आहे. प्राचीन व आधुनिक याचं एकत्रित मिश्रण होऊन सध्या शिक्षणाची वाटचाल सुरू आहे.

मौखिक परंपरांद्वारे ज्ञानारंभ

वैदिक कालखंड गुरुकुलांमध्ये मौखिक परंपरेसह शिक्षणाची सुरवात झाली. प्राचीन विद्यापीठ नालंदा आणि तक्षशिला ही शिक्षणाची केंद्रे होती. मध्ययुगीन युग शिक्षणावर इस्लामचा प्रभाव, पर्शियन आणि अरबी शिकवणी यावर अधिक भर दिला गेला. भारतातील शिक्षणाची मुळे प्राचीन काळातील आहेत.

ज्याचे वैशिष्ट्य गुरुकुल आणि आश्रम आहेत. या शिक्षण केंद्रांनी शिक्षक-विद्यार्थी यांच्यातील जिव्हाळ्याचे नाते निर्माण केले. जेथे मौखिक परंपरांद्वारे ज्ञान दिले जात होते. तत्त्वज्ञान आणि खगोलशास्त्रापासून गणित आणि भाषाशास्त्रापर्यंतच्या विषयांचा समावेश असलेल्या सर्वांगीण शिक्षणावर लक्ष केंद्रित केले गेले. या युगाने पूज्य गुरू-शिष्य परंपरेचा पाया घातला. ज्ञान आणि बुद्धीबद्दल प्रगल्भ आदर निर्माण केला.

आव्हानांनी शिक्षण विस्कळित

भारतातील शिक्षणाचा उगम वैदिक काळापासून शोधला जाऊ शकतो. जेथे वेद, धर्म, अंकगणित आणि तर्कशास्त्र यांसारखे पारंपरिक घटक लहान गटांमध्ये शिकवले जात होते. गुरू-शिष्य परंपरा प्रचलित होती. विद्यार्थी पूज्य गुरूंकडून ज्ञान मिळवतात. गुरुकुल म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या प्रणालीने सर्वांगीण शिक्षण आणि आध्यात्मिक वाढीवर भर दिला.

मध्य युग ते प्रारंभिक आधुनिक युग इस्लामिक भारताच्या ताब्यात गेल्याने शिक्षणाची गती बदलली. इस्लामिक मठ धार्मिक अभ्यासाबरोबरच शिक्षण, मानवता आणि विज्ञान शिकवण्याचे केंद्र बनले. खासगी शिकवणी प्रचलित झाली. ज्यामुळे व्यवसायांमध्ये अधिक सामाजिक गतिशीलता निर्माण झाले. मध्ययुगीन युगाने भारतातील शिक्षणासमोर आव्हाने उभी केली. आक्रमणे आणि राजकीय उलथापालथीमुळे विद्यमान शैक्षणिक संस्था विस्कळित झाल्या. (latest marathi news)

प्रगत शैक्षणिक केंद्रामुळे प्रतिष्ठा

इस्लामिक विद्वानांच्या आगमनाने पर्शियन आणि अरबी शिकवणींचे एकत्रीकरण केले. ज्यामुळे भारताचे शैक्षणिक परिदृश्य समृद्ध झाले. मुघल काळात मदरशांचा उदय आणि पारंपरिक ज्ञान प्रणालींचे जतन झाल्याचे साक्षीदार होते.

बौद्ध आणि जैन धर्माच्या प्रभावाने भारताच्या शैक्षणिक इतिहासाला लक्षणीय आकार दिला. मठ केंद्रे अध्यात्म, तत्त्वज्ञान आणि साहित्य यावर शिकवणारे शिक्षण केंद्र म्हणून उदयास आली. या काळात नालंदा आणि तक्षशिलासारख्या नामांकित विद्यापीठांच्या स्थापनेमुळे प्रगत शिक्षणाचे केंद्र म्हणून भारताची प्रतिष्ठा आणखी मजबूत झाली.

पारंपरिक-पाश्चात्त्य संघर्ष

भारतातील शिक्षणाच्या इतिहासात वसाहती प्रभाव आणि आधुनिकीकरण औपनिवेशिक शक्तींच्या आगमनाने भारताच्या शैक्षणिक इतिहासातील परिवर्तनात्मक टप्प्यात प्रवेश केला. ब्रिटिशांनी औपचारिक शिक्षणप्रणाली सुरू केली. ज्यामुळे शाळा आणि महाविद्यालयांची स्थापना झाली.

या कालखंडात पारंपरिक भारतीय शिक्षण आणि पाश्चात्त्य आदर्श यांच्यातील संघर्ष पाहिला गेला. ज्यामध्ये पूर्वीचे शिक्षण अनेकदा दुर्लक्षित होते. तथापि, स्वातंत्र्याच्या शोधामुळे शिक्षणाची मागणी वाढली. ज्यामुळे पारंपरिक प्रणालींमध्ये स्वारस्य पुन्हा निर्माण झाले. (latest marathi news)

स्वातंत्र्यानंतर खरी प्रगती

भारतातील शिक्षणाच्या इतिहासात स्वातंत्र्योत्तर प्रगती १९४७ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर झाली. त्यानंतर भारताच्या शैक्षणिक इतिहासाने महत्त्वपूर्ण झेप घेतली. साक्षरता आणि प्राथमिक शिक्षणाच्या महत्त्वावर जोर देऊन सर्वांसाठी शिक्षणाची उपलब्धता वाढवण्याच्या उद्देशाने सरकारने धोरणे अमलात आणली.

इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (आयआयटी) आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट (आयआयएम) सारख्या प्रमुख संस्थांच्या स्थापनेने उच्च शिक्षणात उत्कृष्टता वाढवण्याची मोठी क्षमता भारतामध्ये आहे, हे अधोरेखित केले.

शिक्षणाच्या नव्या युगाची नांदी

भारताने २१ व्या शतकात प्रवेश केला तसा शिक्षणाच्या कक्षा रुंदावत इतिहास विकसित होत गेला. देशाने शिक्षणातील गुणवत्ता, सुलभता आणि समानतेशी संबंधित आव्हानांना तोंड दिले. तरीही, तंत्रज्ञानातील प्रगती आणि ई-लर्निंग प्लॅटफॉर्मच्या उदयाने शिकण्यासाठी नवीन क्षितिजे उघडली. ऑनलाइन शिक्षण, डिजिटल क्लासरूम आणि कौशल्य विकास कार्यक्रमांनी ज्ञानाच्या प्रसारामध्ये क्रांती घडवून आणली आहे. ज्यामुळे भारतात शिक्षणाच्या नवीन युगाची सुरवात झाली आहे.

प्रगतीत शिक्षणाचाच मोठा वाटा

ब्रिटिश काळात रोजगारक्षमता आणि शिस्तीवर भर देणारी युरोपियन शिक्षण प्रणाली होती. त्यामुळे इंग्रजी शिक्षणाला महत्त्व प्राप्त झाले. सरकारी नोकऱ्यांमध्ये इंग्रजी प्रवीणता आवश्यक होती. मात्र स्थानिक भाषाशिक्षण देखील टिकून राहिले. ज्यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीचा उदय झाला आणि स्वातंत्र्यानंतर भारताच्या शिक्षण प्रणालीची निर्मिती झाली.

भारतातील शिक्षणाचा इतिहास ही देशाचा वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक वारसा आणि ज्ञानाची अटळ तहान प्रतिबिंबित करणारा एक गतिशील कथा आहे. प्राचीन गुरुकुलांपासून ते आधुनिक डिजिटल क्लासरूमपर्यंत शिक्षणाची उत्क्रांती विविध प्रभाव, आव्हाने आणि नवकल्पनांनी आकाराला आली आहे. भारत जसजसा पुढे जात आहे, तसतसा हा समृद्ध इतिहास प्रगती आणि वाढीत शिक्षणाचा अनमोल वाटा आहे.