शेअरचा बाजाराशी संबंधित अनेक बातम्या नेहमी आपण वाचत असतो. मात्र, हा 'शेअर' म्हणजे नक्की असतं तरी काय, ते आपण बघू. शेअरचा अर्थच मुळी हिस्सा. समजा मला एखादा व्यवसाय सुरू करायचा आहे. एक लाख रुपये भांडवल मी स्वतः गुंतवून तो व्यवसाय सुरू करतो. व्यवसायातून जो काही फायदा किंवा तोटा होईल त्याला मीच जबाबदार आहे. कारण हा माझा अगदी वैयक्तिक स्वरूपाचा व्यवसाय आहे. ज्याला इंग्लिशमध्ये प्रोप्रायटरी फर्म असं म्हणतात; पण माझ्याकडे एक लाख रुपये नसतील तर? आम्ही चार मित्र किंवा नातेवाईक एकत्र येऊ. प्रत्येक जण पंचवीस हजार रुपये घालून एकत्र व्यवसाय सुरू करू. अर्थात इथं चार भागीदार झाले. यालाच म्हणतात पार्टनरशिप. फायदा किंवा तोटा होईल तो चौघांचा! 

समजा मला द्वारका फूड्‌स लिमिटेड नावाची एक कंपनी सुरू करायची आहे. त्यासाठी किमान तीस लाख रुपये भांडवल आवश्‍यक आहे. मग हे भांडवल उभं कसं करणार? इथं आपण 'कंपनीज ऍक्‍ट 2013' वगैरे काही क्‍लिष्ट बाबी दूर ठेवून सोप्या शब्दात हे सर्व कसं समजावून घेता येतं ते पाहू. कारण या घडीला आपल्याला कोणत्या विद्यापीठाच्या परीक्षेला बसायचं नाही. असो. समजा मी तीन लाख लोकांना आवाहन करतो ः 'मला तीस लाख रुपये भांडवलाची आवश्‍यकता आहे. तेव्हा तुम्ही तीन लाख लोकांनी प्रत्येकी दहा रुपये माझ्याकडे द्या.' म्हणजे माझ्याकडं तीन लाख गुणिले दहा असं एकूण तीस लाख रुपये भांडवल जमा झालं. या तीन लाख लोकांना त्यांनी मला दिलेल्या दहा रुपयांवर एक पैसाही मी त्यांना देणं लागत नाही. कारण मी त्यांच्याकडून कर्ज घेतलं नाही, की मुदत ठेव म्हणून घेतलेलं नाही. त्यांनी स्वखुशीनं भांडवलात पैसे घातले आहेत. कारण त्यांचा माझ्या कर्तबगारीवर विश्‍वास आहे. या व्यवस्थेला 'कंपनी' असे म्हणतात आणि या तीन लाख लोकांना शेअर बाजाराच्या परिभाषेत 'शेअरहोल्डर' (मराठीत 'भागधारक') म्हटलं जातं. कारण या तीस लाख रुपये भांडवलाच्या कंपनीत दहा रुपये किंमतीचा एक हिस्सा/भाग/वाटा त्यांचा आहे. भाग/हिस्सा म्हणजेच इंग्लिशमध्ये 'शेअर!!' याचा अर्थ असा, की हे तीन लाख शेअरहोल्डर (भागधारक) कंपनीचे अंशतः मालक आहेत. तीस लाख रुपये भांडवलात त्यांची मालकी एक शेंगदाण्याइतकीच म्हणजेच दहा रुपये. समजा उद्या कंपनीचं दिवाळे निघालं, तर मग या तीन लाख भागधारकांचं काय होणार? त्यांना त्यांचे दहा रुपये परत मिळणार का? उत्तर आहे, की ते दहा रुपये गंगार्पण करायचे!! कारण तेच अंशतः का होईना; पण मालक आहेत. मग मालक दुसऱ्या मालकाविरुद्ध काय कारवाई करणार? याचाच थोडक्‍यात दुसरा अर्थ असा, की अशाच कंपनीच्या भांडवलात आपले पैसे घालणं आवश्‍यक आहे, की ज्या कंपनीचे म्होरके म्हणजेत प्रवर्तक- प्रमोटर हे चांगली पार्श्‍वभूमी असलेले पाहिजेत. टाटा, बिर्ला यांचा नातू किंवा पणतू प्रवर्तक असेल आणि चंद्रशेखर ठाकूर प्रवर्तक असेल तर तुम्ही ठाकूरला प्राधान्य देणार नाही, इतका हा साधा विचार आहे. 

अनेक वेळा व्याख्यानात मला प्रश्‍न विचारला जातो, की गंगार्पण करायची वेळ येणं हा अन्याय नाही का? इथं उत्तर म्हणून दुसरी बाजू विचारात घेऊ. समजा भविष्यात कंपनीस पंचवीस कोटी रुपये कर्ज झालं आणि ते फेडायची वेळ आली, तर या तीन लाख लोकांनी घरदार विकून ते पंचवीस कोटी उभे करून कर्ज फेडायचं का? असं करायची गरज नाही. कारण यासंबंधी जो कायदा आहे ( कंपनीज ऍक्‍ट 2013) तो सांगतो, की अशा प्रसंगी या भागधारकांची जबाबदारी ही दहा रुपये म्हणजे त्यांच्याकडं जितके शेअर्स असतील तितकीच जबाबदारी! समजा सुरवातीला कुणी सत्तर रुपये भांडवलात घातले असतील, तर त्याच्याकडं सात शेअर्स आहेत, असं समजलं जातं. म्हणजे अशा प्रसंगी त्या भागधारकांची जबाबदारी सत्तर रुपये इतकी मर्यादित (लिमिटेड) असते. कंपनीला जितका फायदा होईल तो भागधारकांचा. कारण त्यावर काही मर्यादा नाही. मात्र, कर्जबाजारी व्हायची वेळ आली तर जबाबदारी मात्र मर्यादित असा हा व्यवहार आहे. म्हणूनच कंपनीच्या नावाच्या शेवटी 'लिमिटेड'असा शब्द असतो. त्याचा अर्थ शेअरहोल्डरची जबाबदारी 'लिमिटेड.' 

या लेखात उदाहरण तीन लाख लोकांचं दिलं असलं, तरी प्रत्यक्षात मोठ्या कंपन्यांचे लाखो भागधारक असतात. प्रथम काही थोडे लोक एकत्र येऊन कंपनी स्थापन करतात, त्याला प्रायव्हेट लिमिटेड असं म्हणतात. कालांतरानं योग्य अशा सरकारी यंत्रणांकडून परवानगी घेऊन ती कंपनी लिमिटेडमध्ये रूपांतरीत होते- ज्यासाठी वर लिहिल्यानुसार शेअर्स विक्रीला काढले जातात. 

'सप्तरंग'मधील इतर लेख वाचण्यासाठी क्लिक करा