गेल्या आठवड्यात सेंबियन महादेवी या दहाव्या-अकराव्या शतकात होऊन गेलेल्या थोर मंदिरनिर्मात्या चोळ/चोल राणीनं तिच्या पतीच्या स्मरणार्थ बांधलेलं कोनेरीराजपुरमचं उमा-महेश्वराचं मंदिर बघितलं. आज ओळख करून घेणार आहोत ती तिनंच बांधलेल्या अजून एका अतिभव्य मंदिराची, तामिळनाडूच्या कड्डलूर तालुक्यातल्या वृद्धाचलम येथील श्रीवृद्धगिरीश्वर किंवा विरुधाचलेश्वर मंदिराची.

विरुधाचलम किंवा वृद्धगिरी म्हणजे प्राचीन पर्वत. शुद्ध तामिळमध्ये या क्षेत्राला ‘तेवारम’ या शैव काव्यग्रंथात ‘मुधु कुंड्रम’ असं संबोधलं जातं. या मंदिराच्या स्थळपुराणामागची आख्यायिका अशी आहे की, ब्रह्मदेवानं पृथ्वीवर जीवसृष्टी निर्माण करण्यापूर्वीच श्रीशंकर पर्वतरूपात या ठिकाणी प्रकट झाले होते, म्हणूनच वृद्धाचलम इथल्या मंदिराजवळच्या पर्वताचीही साक्षात शिव समजूनच पूजा केली जाते.

तिरुवन्नामलईच्या अरुणाचलेश्वर पर्वताची जशी गिरिवलयम या नावानं प्रदक्षिणा केली जाते, तशीच याही पर्वताची परिक्रमा केली जाते. हे ठिकाण प्राचीन काळापासून प्रसिद्ध आहे. शैव संतकवी म्हणजेच नायनमार श्रीअप्पर, ज्ञानसम्बंधर आणि सुंदरार या तिघांनीही या मंदिराची प्रशस्ती करणारी काव्ये रचली आहेत. त्या काळी हे ठिकाण तामिळ भाषेत ‘पझामलाई’ म्हणजे प्राचीन पर्वत म्हणूनच ओळखलं जात असे. पुढं चोळकाळात पझामलाईचे संस्कृत नाव वृद्धाचलम जास्त प्रचलित झालं.

सध्या अस्तित्वात असलेलं मंदिर हे मुळात सेंबियन महादेवीनं दहाव्या शतकात बांधून घेतलेलं आहे. पुढं चोळ राजवंशातल्या तिच्या वंशजांनी, मदुराईचे पांड्य आणि नायक यांनी आणि विजयनगरच्या रायांनी या मंदिराचा वेळोवेळी विस्तार केला व त्याला सढळ हस्ते दानेही दिली. आज जे मंदिर उभं आहे त्यातल्या सर्वात आतील प्राकारातल्या वास्तू म्हणजे गर्भगृह, अंतराळ आणि अर्धमंडप या सेंबियन महादेवीच्या काळातल्या आहेत. त्यानंतरचे सर्व प्राकार आणि मंडप नंतरच्या राजांनी घडवलेले आहेत. सेंबियन महादेवीनं तिच्या आधी अस्तित्वात असलेलं विटांचं छोटं मंदिर पाडून चोळशैलीत हे मंदिर पुन्हा बांधलं. त्या वेळचे तिने कोरलेले शिलालेख तिच्या शिवभक्तीची आणि कलासक्ततेची साक्ष देतात; पण त्याआधीच्या मंदिरात असलेले शिलालेख, जे काळाच्या ओघात पुसट झाले होते, ते जसेच्या तसे नवीन पाषाणात नकलून या मंदिराच्या भिंतीवर कोरण्याची तिनं दक्षता घेतली. ही इतिहाससंशोधकांना तिनं दिलेली मोठी देणगीच आहे असं म्हटलं तर वावगं होणार नाही.

या मंदिरात पाच या क्रमांकाचं विशेष महत्त्व आहे. पाच वेगवेगळ्या गाभाऱ्यांत पाच देवतांच्या मूर्ती आहेत...शिव, पार्वती, त्यांची दोन मुलं श्रीगणेश व कार्तिकेय म्हणजे मुरुगन, आणि शिवभक्त चंडिकेश्वर . विरुधगिरेश्वर, पाझमलाई नाथार, वृद्धाचलेश्वर, मुधु कुंड्रेश्वर आणि वृद्धगिरी या पाच वेगवेगळ्या नावांनी इथल्या शिवलिंगाची उपासना केली जाते. मंदिरात पाच वेगवेगळ्या गणेशमूर्ती आहेत - आझाठू विनायक, मत्तरू उरैथा विनायक, मुप्पील्लार, दशभुजा गणपती आणि वल्लभ गणपती या नावांनी त्या ओळखल्या जातात. मंदिराला बाहेरच्या प्राकारभिंतीला पूर्व, पश्चिम, दक्षिण, उत्तर या चारी दिशांमध्ये असलेली चार गोपुरे आणि आतील प्राकारातले सेंबियन महादेवीच्या पतीच्या नावानं बांधलेलं गंडरादित्य गोपुरम हे मिळून पाच गोपुरे आहेत.

वृद्धाचलम मंदिराला एकात एक असे विस्तीर्ण असे पाच प्राकार आहेत. येथे पाच ‘कोडीमारम’ म्हणजे ध्वजस्तंभ आहेत व प्रत्येक ध्वजस्तंभाबरोबर एक नंदी आहे. त्या पाच नंदींची नावे अशी आहेत इंद्र नंदी, वेद नंदी, आत्म नंदी, मालविदाई नंदी आणि धर्म नंदी. मंदिराला पाच वेगवेगळे आतले मंडप आहेत. त्याशिवाय २० स्तंभ मंडप, दीपाराधन मंडप, १०० स्तंभ कल्याणमंडप विपचिठू आणि चित्रमंडप या नावाचे पाच बाहेरचे मंडप आहेत. इथल्या देवांची पूजा दिवसातून पाच वेळा केली जाते. मंदिरात देवांसाठी पाच वेगवेगळे रथ आहेत. या क्षेत्राला तिरुमधुकुंड्रम, वृद्धकाशी, विरुधाचलम, नेरकुप्पाई आणि मुधुगिरी अशी पाच वेगवेगळी नावं आहेत.

मंदिराच्या प्रमुख पूर्व गोपुराखाली जो प्रचंड दरवाजा आहे त्यावर शिव-पार्वतीच्या नृत्यमुद्रा कोरलेल्या आहेत. गाभाऱ्याबाहेरचा मंडप एका रथाच्या आकारात कोरलेला आहे. त्याला खाली चाकं दाखवली आहेत व हत्ती-घोड्यांच्या आकृती तो रथ ओढताना दाखवल्या आहेत. इथल्या शिवांच्या उत्सवमूर्तीचा जो रथ आहे तो ओढायच्या साखळ्या, अठराव्या शतकात दक्षिण आर्कोट जिल्ह्याचे तत्कालीन ब्रिटिश जिल्हाधिकारी चार्ल्स हायड यांनी, मंदिराच्या शक्तीचा प्रत्यय येऊन दान केलेल्या आहेत.

नायनमार संतकवींनी इथं वास्तव्य करून या मंदिरातल्या शिवलिंगाच्या स्तुतिपर काव्ये रचलेली असल्यामुळे या मंदिराला ‘पाडल पेट्र स्थळम’ असंही म्हटलं जातं. इथल्या पार्वतीदेवीची उपासना वृद्धांबिका या नावानं केली जाते. भाविकांचा असा विश्वास आहे की, पुण्यवान माणसाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या घाबरलेल्या आत्म्याला इथली देवी आपल्या मांडीवर बसवून पदरानं वारा घालते आणि साक्षात शिव त्याच्या कानात पंचाक्षरी मंत्र सांगतात! किती हृद्य कल्पना आहे ना ही? हे मंदिर शैवागम शास्त्रानुसार निर्माण केलेलं असून इथल्या गर्भगृहाच्या देवकोष्ठावर शिवांच्या विविध अवस्थितीतल्या अप्रतिम मूर्ती कोरलेल्या आहेत.

हजार वर्षांहूनही अधिक प्राचीन अशा या मूर्ती म्हणजे भारताचा अनमोल असा सांस्कृतिक ठेवा आहे; पण दुर्दैवानं आपल्याला आपल्याच वारशाची किंमत नाही म्हणूनच अशा मूर्ती भ्रष्ट सरकारी अधिकाऱ्यांच्या संगनमतानं आणि लोभी स्थानिक लोकांच्या पुढाकारानं हातोहात चोरल्या जातात आणि परदेशात कोट्यवधी डॉलर्सना विकल्या जातात. वृद्धाचलमच्या या मंदिरात अर्धनारीश्वराची अत्यंत सुरेख मूर्ती १९७० पर्यंत होती. सध्या ती ऑस्ट्रेलियातल्या एका संग्रहालयात आहे. कुख्यात मूर्तिचोर सुभाष कपूर या न्यूयॉर्कस्थित दलालानं ती कोट्यवधी रुपयांना विकली. हल्लीच सिंगापूरमधल्या एका भारतीय ग्रुपनं ही चोरी पुराव्यासह उघडकीला आणली. दुर्दैवाची गोष्ट ही की, वृद्धाचलम मंदिराचं जे तामिळनाडू सरकारतर्फे नेमलेलं विश्वस्त मंडळ आहे, त्याच्या इतकी वर्षं हे गावीही नव्हतं की मंदिरातली मूळ मूर्ती चोरून त्याजागी त्या मूर्तीची प्रतिकृती बसवलेली आहे. सध्या सुभाष कपूर अटकेत आहे; पण त्यानं भारतातून चोरून पळवलेल्या शेकडो प्राचीन मूर्ती मात्र अजून विदेशी संग्रहालयांमध्ये काचेच्या कपाटात बंद आहेत.

वृद्धाचलमचं हे मंदिर चेन्नईपासून २००, पुड्डुचेरीपासून ६० आणि चिदंबरमपासून ३५ किलोमीटर दूर आहे. इथं रेल्वेचं स्थानकही आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)