दुधातील स्निग्ध पदार्थ व एसएनएफ यांच्या प्रमाणावर प्रतिलिटर दुग्धजन्य पदार्थनिर्मितीचे प्रमाण अवलंबून असते. म्हणून दुधातील प्रत्येक घटकाचे प्रमाण हे महत्त्वपूर्ण आहे. त्याकरिता या घटकांच्या प्रमाणावर परिणाम करणारे घटक यांची माहिती करून घेणे गरजेचे आहे.

दुधाचे दर दुधातील स्निग्ध पदार्थाचे प्रमाण व स्निग्धपदार्थविरहित 
धृतांश यावर ठरवले जातात. 
दुधातील घटकांवर पुढील घटक परिणाम करतात.

जनावरांचा वर्ग/प्रवर्ग -
    विविध प्रवर्गातील जनावरांच्या दुधातील घटकांचे प्रमाण हे वेगवेगळे असते. परंतु, प्रत्येक जनावरांच्या दुधामध्ये पाणी, क्षार, स्निग्ध पदार्थ, प्रथिने, लॅक्टोज शर्करा, जीवनसत्त्वे इ. सर्व घटक असतात. परंतु, त्यांचे प्रमाण कमी-जास्त असते. म्हशीच्या दुधामध्ये स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण जास्त असते, तर गायीच्या दुधामध्ये स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण कमी असते.

जनावराची जात -
    जास्त दूध देणाऱ्या गायी/म्हशीच्या दुधात स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण कमी असते, तर कमी दूध देणाऱ्या गायी/म्हशीच्या दुधात स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण जास्त असते. उदा. एचएफ गायीच्या दुधामध्ये देशी गायीच्या दुधाच्या तुलनेत स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण कमी असते.

वैयक्तिक जनावर -
    प्रत्येक जनावराच्या दुधातील घटकांचे प्रमाण हे वैयक्तिक स्तरावर वेगवेगळे असते. तसेच त्या जनावराच्या दूध देण्याच्या प्रमाणावर अवलंबून असते.

जनावरांचा आहार -
    ज्या जनावरांच्या आहारात वाळल्या चाऱ्याचे प्रमाण जास्त असते, त्यांचे दूध उत्पादन कमी असते, तर दुधातील स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण जास्त असते. याउलट ज्या जनावरांच्या आहारात हिरवा चारा जास्त प्रमाणात असेल तर दूध उत्पादन जास्त असते व दुधातील स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण कमी असते. आहारातील सकस चाऱ्याच्या वापरामुळे स्निग्ध पदार्थ व एसएनएफचे प्रमाण वाढते, तर निकृष्ट चाऱ्यामुळे या घटकांच्या प्रमाणात घट होते. आहारातील पशुखाद्याच्या वापरावरही दुधातील घटकांचे प्रमाण अवलंबून असते.

विताचा काळ -
    व्याल्यानंतर प्रथमतः घट्ट चीक मिळतो व हळूहळू दूध उत्पादन वाढून दुधातील घटकांचे प्रमाण कमी होते, तर दूध देण्याच्या शेवटच्या काळात दूध उत्पादनात घट होऊन दुधातील घटकांचे प्रमाण वाढते.

दोन धारांमधील अंतर -
    दोन वेळच्या दूध काढण्याच्या दोहनातील अंतर वाढल्यास दूध उत्पादन वाढलेले दिसते. परंतु स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण कमी होते.

धारांची संख्या -
    गायीच्या कासेतील दूध जर दोन ते तीन वेळ काढावयाची वेळ आल्यास त्याचा परिणाम दूध उत्पादन व दुधातील स्निग्धांश या दोन्हीवर झालेला दिसतो.

हंगाम किंवा ऋतू -
    वर्षातील हंगामाचा दूध उत्पादन व स्निग्धांश या दोन्हींवर परिणाम होतो. हिवाळ्यामध्ये स्निग्धांशाचे प्रमाण वाढते तर उन्हाळा व पावसाळ्यामध्ये ते कमी होते. उन्हळ्यामध्ये जर पोटभर हिरवा चारा मिळाला नाही व वाळला चारा जास्त उपलब्ध झाल्यास दुधातील स्निग्धांशाचे प्रमाण वाढते.

गाय/म्हैस वितानाची स्थिती -
    गाभणकाळात जर जनावरास सकस आहार मिळाल्यास विण्याच्या वेळेस जनावराची शारीरिक स्थिती सुदृढ व निरोगी राहते व त्यामुळे दूध व दुधातील घटकांचे प्रमाणही उत्तम राहते.

दूध काढण्यातील अनियमितता -
    वारंवार दूध दोहणाच्या वेळा बदलणे, दोन दोहनातील कालावधी कमी-जास्त करणे. दूध दोहन करणारा मनुष्य बदलणे याचाही परिणाम दूध उत्पादन व दुधातील घटकांच्या प्रमाणावर होतो.

आजारी जनावर -
    जर जनावर आजारी व रोगग्रस्त असल्यास दूध उत्पादनाबरोबरच दुधातील घटकांच्या प्रमाणावर अनिष्ट परिणाम होतो. आजारी जनावरांच्या दुधातील स्निग्ध पदार्थ, प्रथिने, शर्करा यांचे प्रमाण कमी होते, तर क्लोराईडचे प्रमाण वाढलेले दिसते.

प्रथम धार व शेवटची धार -
    दूध दोहन करतेवेळी सुरवातीच्या दुधात अत्यंत कमी प्रमाणात स्निग्ध पदार्थ असतात, तर शेवटच्या दुधात जास्त प्रमाणात स्निग्ध पदार्थ असतात. इतरही घटकांवर याचा थोडाफार परिणाम होतो.

जनावरांचे वय -
    वयस्कर जनावरांच्या दुधातील स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण हे तरुण जनावरांच्या दुधातील स्निग्ध पदार्थांपेक्षा कमी असते. वयाच्या ३ ते ६ वर्षे वयापर्यंत स्निग्ध पदार्थांचे प्रमाण वाढते तर ६ ते १० वर्षांपर्यंत ते स्थिर राहून नंतर त्याचे प्रमाण कमी होते.

दूध दोहन क्षमता -
    जनावरांचे दूध जर पूर्ण काढले, तर दुधातील घटकावर परिणाम दिसून येत नाही. परंतु, जर कासेतील दूध अर्धवट काढल्यास त्यातील घटकांचे प्रमाण कमी होते. जनावरातील पान्हा न सोडणे या समस्येमध्ये दुधातील घटकांच्या प्रमाणावर अनिष्ट परिणाम होतो.

औषधोपचार -
    काही विशिष्ट औषधींचा तात्पुरता परिणाम होतो, तर ऑक्सीटोसीनमुळे दूध उत्पादन व दुधातील घटकांचे प्रमाण या दोन्हींवरही परिणाम झाल्याचे दिसून येते. काही औषधींमुळे जनावरातील पचनक्षमता कमी होऊन दूध उत्पादन व दुधातील घटक यावर प्रतिकूल परिणाम होतो.
    विकर/उपयुक्त जीवजंतू यांचे कल्चर/ प्रिबायोटिक्स/ प्रोबायोटिक्स यांचा आहारात वापर केल्यास दूधउत्पादन व दुधातील घटकांचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते.
    दूध दोहनावेळी मोठा आवाज/ गोंगाट करणे, जनावरास मारणे यामुळे पान्हा सोडण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होऊन दुधातील घटकांचे प्रमाण कमी होते.
    गायी/म्हशींमध्ये आंतरपरोपजीवी व बाह्यपरोपजीवी यांचा प्रादुर्भाव यामुळे दूध उत्पादनही घटते व बऱ्याच वेळा दूध घटकावरही अनिष्ट परिणाम होतो.

- डॉ. प्रफुल्लकुमार पाटील, ९४२३८७०८६३ (पशुवैद्यक व पशुविज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)