Dr. Anandibai Joshi : आपला भारत देश पुरुषप्रधान आहे, आजही स्त्री आपल्या अधिकारांसाठी लढते आहेच, अशातही स्वतःच्या जिद्दीने संपूर्ण समाजाच्या अन् वेळ पडली घरच्यांच्याही विरोधात जावून आपले कर्तूत्व सिद्ध करणाऱ्या स्त्रिया कमी नाहीत. या भारतीय स्त्रियांनी विलक्षण असे कार्य करून देशाला नावलौकिक मिळवून दिला आहे. त्याच स्त्रियांपैकी एक म्हणजे – डॉ. आनंदीबाई गोपाळराव जोशी!

आनंदीबाई अर्थात भारताच्या पहिल्या महिला डॉक्टर. नऊवारी नेसलेल्या एका मराठमोळी स्त्रीने १८८६ च्या काळात थेट अमेरिकेमधून डॉक्टरकीची पदवी मिळवलेली अन् रचला गेला भारताच्या पहिल्या महिला डॉक्टर होण्याचा इतिहास.

सनातनी ब्राम्हण कुटुंबात झाला जन्म :

आनंदीबाईंचा जन्म सनातनी ब्राम्हण कुटुंबात झाला. वयाच्या ९ व्या वर्षी त्यांचे गोपाळरावांशी लग्न झाले. गोपाळराव हे बिजवर होते आणि वयाने आनंदीबाईंपेक्षा तिप्पट मोठेही. त्यांचे विचार हे उदारमतवादी होते. त्यांनी नेहमी आपल्या पत्नीच्या मागे खंबीरपणे उभे राहून तिचा विश्वास वाढवला. त्यांनी नेहमी आनंदीबाईना प्रेरणा दिली.

लग्नासाठी अट हुंडा नव्हे तर शिक्षण होती :

त्यावेळी स्त्रियांचे शिक्षण कुणीही गंभीरपणे घेत नसे पण गोपाळराव त्यामधील नव्हते. त्यांनी आनंदीबाईंशी एका अटीवर लग्न केले होते की, मुलीने शिक्षण घेण्यास तयार असावे, तसेच किमान तिने लिहिता वाचता येईल एवढे तरी शिकावे.

गोपाळरावांनी आनंदीबाईंना मराठी, इंग्रजी आणि संस्कृत या भाषांचे शिक्षण दिले. आनंदीच्या आई–वडिलांनी तिच्या शिक्षणामध्ये हस्तक्षेप करू नये म्हणून गोपाळरावांचा कटाक्ष होता, गोपाळराव आनंदीच्या शिक्षणासाठी नेहमी आग्रही असायचे. एकेदिवशी त्यांनी आनंदीबाईना स्वयंपाकघरात त्यांच्या आजीची मदत करताना पहिले, अभ्यास न करता स्वयंपाक करण्यात वेळ वाया घालवताना बघून गोपाळरावांना राग आला आणि त्यांनी आनंदीबाईना बांबूच्या काठीने मारले..

अन् सुरू झाला डॉवास होण्याचा प्रवास :

वयाच्या १४ व्या वर्षी आनंदीबाई गरोदर राहिल्या होत्या पण प्रसूतीच्या वेळी स्त्रियांना डॉक्टरांशी मोकळेपणाने बोलता येत नव्हते अन् यात अनेक स्त्रिया स्वतःचे अथवा बाळाचे प्राण गमवत, आनंदीबाईंनीही आपला पहिला मुलगा गमावला, मूल जन्मतःच आजारी होते पण त्यांना ते कळलंच नाही, आनंदीबाईंच्या जीवाला ही गोष्ट फार लागली, त्यांनी ठरवलं मला डॉक्टर व्हायचं आहे. गोपाळरावांनी सुद्धा आपल्या बायकोला शिकवण्याचे ध्येय मनाशी बाळगले आणि तिच्या मागे खंबीरपणे उभे राहून तिचे प्रत्येक पाऊलावर समर्थन केले.

ख्रिस्ती धर्म नाकारला :

आनंदीबाई शिकता आहेत हे त्यांच्या घरातल्यांपासून कोणालाच पटत नव्हतं, समाजाने आनंदीबाईंना अडवण्यासाठी अनेक गोष्टी केल्या, त्यांना धमकावले पण गोपाळराव हट्टी होते, त्यांनी जिद्दीने आनंदीबाईंना शिकवण्याचे मनी धरले होते. गोपाळरावांचे ठरले, आपण धर्मांतर करायचे पण आनंदीबाईनी याला ठाम नकार दिला, 'जर मी डॉक्टर झाले तर ते नाव डॉ. आनंदीबाई गोपाळराव जोशीच असेल' असं म्हणत त्यांनी ख्रिस्ती धर्म नाकारला.

आनंदीबाई कोल्हापूरच्या मिशनरी स्कूलमध्ये नंतर कलकत्याच्या शाळेत शिक्षण घेत होत्या खऱ्या पण डॉक्टर होण्यासाठी त्यांना अमेरिकेत जाणे भाग होते. १८८० मध्ये गोपाळरावांनी प्रसिद्ध अमेरिकन मिशनरी रॉयल विल्डर यांना पत्र पाठवले. त्या पत्रात त्यांनी आपल्या पत्नीची अमेरिकन औषधांचा अभ्यास करण्याची इच्छा आहे तर तिला काही मदत मिळू शकते का असे? असे विचारले होते.

रॉयल विल्डरने आनंदीबाईंना मदत मिळावी म्हणून ही बातमी एका लेखाद्वारे स्थानिक वर्तमानपत्रात छापली. त्याच दरम्यान न्यू जर्सीतील एक श्रीमंत अमेरिकन थिऑडीसिया कारपेंटर याने हा लेख वाचला आणि ती आनंदीबाईंची औषधांविषयी शिकण्याची असणारी डोंगराएवढी कळकळ बघून त्यांनी आनंदीबाईंना मदत करण्याचे ठरवले.

१९ वर्षाच्या आनंदीबाईंनी पेनीसिल्व्हेनियातील महिला वैद्यकीय महाविद्यालयात (सध्या ड्रेक्सेल विद्यापीठ, वैद्यकीय विद्यालय म्हणून ओळखले जाते) प्रवेश घेतला. शिक्षण घेताना आनंदीबाईंचे आरोग्य नेहमी बिघडायचे. पण त्यावर मात करत १८८६ मध्ये त्यांनी एम.डी.ची पदवी मिळवली. पदवी मिळवल्यानंतर खुद्द राणी विक्टोरियांनी अभिनंदनाचा संदेश आनंदीबाईंना पाठवला. प्राचीन हिंदू स्त्रियांच्या प्रसूतीकरणावर अभ्यास करून आनंदीबाईंनी आपला प्रबंध पूर्ण केला.

पण दुर्दैव असं की, २६ फेब्रुवारी १८८७ रोजी,वयाची २२ वर्ष पूर्ण होण्यास महिन्याभरच कालावधी उरला असतांना त्यांचे निधन झाले. आनंदीबाईंना आपली डॉक्टरकीची प्रॅक्टिस करताच आली नाही. आनंदीबाईंच्या अस्थी अमेरिकेत त्यांचा पाहुणचार करणाऱ्या मिसेस कारपेंटर यांना पाठवण्यात आल्या. त्यांनी त्या न्यूयॉर्क जवळील दफनभूमी मध्ये ठेवल्या आहेत.

अगदी खडतर परिस्थितीवर मात करीत पतीच्या मार्गदर्शनाने आणि साथीने आनंदीबाईंनी भारताची पहिली महिला डॉक्टर होण्याचा मान मिळवला. त्यांच्या लहानग्या आयुष्यात त्यांनी केलेले कार्य म्हणजे प्रत्येक भारतीय स्त्री साठी आदर्श आहे.