94809

वळिवंडेच्या सड्यावर ‘लज्यागौरी’चे कातळशिल्प

वैभवात भर ः कोकणात प्रथमच सापडल्याचा दावा

सकाळ वृत्तसेवा
देवगड, ता. २७ ः वळिवंडे (ता. देवगड) येथील जांभ्या कातळ सड्यावर एक कातळशिल्प आढळले आहे. हे कातळचित्र ‘लज्यागौरीचे’ असल्याचे आणि कोकणात प्रथमच अशाप्रकारे लज्यागौरीचे कातळचित्र सापडल्याचा दावा प्राच्यविद्या अभ्यासक रणजित हिर्लेकर यांनी केला आहे. दरम्यान, तालुक्यात नव्याने सापडलेल्या या कातळचित्रामुळे कातळचित्रांच्या नकाशावर देवगडचे स्थान महत्त्वपूर्ण ठरेल.
तालुक्यातील वळिवंडे भागातील जांभ्या कातळ सड्यावर लज्यागौरीचे कातळचित्र आढळल्याचे वृत्त कोकण इतिहास परिषद व देवगड इतिहास संशोधन मंडळाच्या माध्यमातून पुढे आले आहे. गेली काही वर्षे या दोन्ही संस्था जिल्ह्यात कातळ चित्र संशोधन व संवर्धनाचे काम करतात. आजवर लज्यागौरीसदृश पेट्रोग्लिफ सापडल्याचे वृत्त होते; मात्र ही चित्रे भौमितिक व थोड्या वेगळ्या शैलीने कोरलेली असल्याने ती लज्यागौरीची आहेत का? असे प्रश्न संशोधकांसमोर होते; मात्र आता तालुक्यात सापडलेले कातळचित्र लज्यागौरीचे असल्याचा दावा श्री. हिर्लेकर यांनी केला आहे.
श्री. हिर्लेकर म्हणाले, ‘‘प्रागैतिहासिक काळापासूनच मानवाला स्त्रीच्या सृजन शक्तीविषयी कुतूहल होते. ज्या काळात मानवाला आपले अस्तित्व टिकविण्यासाठी भीषण संघर्षाला तोंड द्यावे लागत होते, त्या काळात ही सृजन शक्तीच त्याचे अस्तित्व टिकविण्यासाठी महत्त्वाची होती. त्यामुळे या सृजन शक्तीपुढे तो नम्र झालेला दिसतो. त्यातून लज्यागौरीसारख्या स्त्री प्रतिमांमधून शक्ती उपासनेचा उदय झालेला दिसतो. दाभोळला सापडलेले स्त्रीचे कमरेपर्यंतचे कातळचित्र आहे. त्यात मातृदेवतेचे सुरुवातीचे रूप पाहता येते. अनेक ठिकाणी दिसणारे गुढघ्यापर्यंतचे पाय, इतकेच काय तर पूर्ण मानवाकृतीमध्ये देखील काही स्त्री प्रतिमा आढळल्या आहेत. कुडाळ तालुक्यातील खोटले गावाच्या सड्यावर सापडलेले कातळचित्र हे देखील थोडेसे अस्पष्ट शैलीतील आहे.’’
ते पुढे म्हणाले, ‘‘लज्यागौरीच्या मूर्तीच्या मुखाकडे असणारे कमळाचे चित्रण या कातळचित्रात वेगळ्या प्रकारच्या फुलाचे कोरलेले दिसून येते; मात्र वळिवंडे येथील शिरविरहीत असणारे द्विभुज व उत्तानपाद स्थितीतील हे कातळचित्र लज्यागौरीची हुबेहूब प्रतिमा आहे. बदामी चालुक्यांच्या काळातील लज्यागौरीची जी दुर्मिळ शिल्पे पाहावयास मिळतात, त्याच्याशी तंतोतंत जुळणारी ही कातळात कोरलेली रेखाकृती अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. आदिम काळापासून माणूस या स्त्रीच्या सृजन शक्तीपुढे नम्र झाल्याचे दिसून येतो व त्यातूनच पुढे ही संकल्पना विकसित होत ‘शक्ती’ या देवतेचा संप्रदाय विकसित झाल्याचे दिसते. ही जागा नंदू साळस्कर यांच्या माध्यमातून देवगड इतिहास संशोधन मंडळापर्यंत पोहोचली. अजित टाककर, योगेश धुपकर, लक्ष्मण पाताडे, किरण पांचाळ, महेंद्र देवगडकर आदींचे सहकार्य या कातळ चित्रांच्या शोधकार्यात लाभले. चार वर्षांत अनेकदा या भागाला भेट दिली आणि प्रत्येक वेळी ही मंडळी उत्साहाने या संशोधन कार्यात सहभागी होती.’’
.......................................
कोट
येथे चाळीसहून अधिक वैशिष्ट्यपूर्ण कातळचित्रे सापडली आहेत. आणखीन तीन कातळचित्रे ही लज्यागौरी प्रकारातील आहेत; मात्र यांची रचना भौमितिक प्रकारातील आहे. हुबेहूब लज्यागौरीच्या स्त्री प्रतिमेप्रमाणे केलेल्या या कोरीव चित्रामुळे कोकणात ठिकठिकाणी आढळणारी मातृशक्तीची वेगवेगळ्या शैलीतील कातळचित्रे ही लज्यागौरीचीच असल्याचे स्पष्ट होते. हे कातळचित्र काही वर्षांपूर्वीच आढळले होते. याविषयी गेली काही वर्षे इतिहास संशोधन मंडळाच्या कार्यकर्त्यांना सोबत घेऊन सातत्याने अभ्यास प्रक्रिया सुरू होती.
- रणजित हिर्लेकर, प्राच्यविद्या अभ्यासक, कुणकेश्‍वर (देवगड).