घट बसले बसले, घट अमृताचे
नैसर्गिक फुलांनी देवीचे पूजन; खुरासणीच्या फुलांना विशेष महत्त्व
भरत उबाळे : सकाळ वृत्तसेवा
शहापूर, ता. २२ : अलीकडे कोणताही सण असो, झेंडूच्या फुलांना विशेष मागणी असते; मात्र प्रत्येक फुलाचे सणावारानुसार वेगळे महत्त्व असते. वेळेवर आवश्यक फुले सणावारानुसार उपलब्ध होत नसल्यामुळे सहज मिळणारी झेंडूची फुले देवाला वाहण्यासाठी भाविकांना अधिक प्राधान्य मिळते. शहरी भागात नवरात्रोत्सवात खुरासणीची फुले मिळणे कठीण असते. मात्र ठाणे जिल्ह्यातील आदिवासी आणि ग्रामीण भागात नवरात्रोत्सवाच्या नऊ दिवसांत देवीच्या घरातील घटांना खुरासणीची फुले मोठ्या प्रेमाने अर्पण केली जातात. या फुलांचे पारंपरिक कथांनुसार काही खास महत्त्व आहे, अशी माहिती आदिवासी व ग्रामीण भागांचे अभ्यासक प्राचार्य गोपाळ गोखंडे यांनी दिली.

प्राचार्य गोखंडे शहापूर तालुक्यातील किन्हवली येथील शहा चंदुलाल स्वरूपचंद विद्यालयाचे उपक्रमशील प्राचार्य आहेत. ते सांगतात की आदिवासी आणि ग्रामीण भागात नवरात्रोत्सवाच्या काळात खुरासणीच्या फुलांना फार महत्त्व असते. बाजारात ही फुले सहज उपलब्ध होत नाहीत. या फुलांना सुगंध नसतो. गणेशोत्सव ते दिवाळीपर्यंत खुरासणी फुलांच्या फुलण्याचा काळ असतो. नवरात्रोत्सवात खुरासणीच्या फुलांचा बहर असतो. खुरासणीच्या झाडाचे पान आणि फुल हाताने कुसकल्यास उग्र वास येतो, असे प्राचार्य गोखंडे यांनी सांगितले.

खुरासणीचे महत्त्व
ग्रामीण व आदिवासी लोकांचे जीवन शेतीवर अवलंबून आहे. दिवसभर आदिवासी गावपाडे, घनदाट जंगलातील शेतीत काम करीत असतात. जंगली रानटी आणि हिंसक प्राण्यांची भीती शेतकऱ्यांना असते. अलीकडे जंगलामध्ये माणसांचा वावर कमी झाल्यामुळे बिबट्या आणि वाघांचा संचार वाढला आहे. वाघाच्या पोटाखालची कातडी नाजूक असते. त्यामुळे वाघ काटेरी झुडपांपासून दूर राहतो.

खुरासणीचे झाड दोन ते तीन फूट उंच असते. शेतकरी माळरानावर भातशेतीजवळ जून-जुलै महिन्यात या झाडाची लागवड करतो. गणेशोत्सवाच्या काळात ही झाडे तरुण होऊन फुले येऊ लागतात. नवरात्रोत्सव ते दिवाळीपर्यंत खुरासणी फुलांचा बहर असतो. या फुलांमधील गोंड्यांमध्ये बी तयार होते, ज्यातून शेतकरी नंतर तेल काढतो.

खुरासणीच्या झाडाला धारदार फांद्या आणि उग्र वास असल्यामुळे वाघ यापासून दूर राहतो. शेतकऱ्यांना वाघ दिसल्यास जीव वाचवण्यासाठी खुरासणीच्या झाडांमागे लपून बसावे लागते. या कारणास्तव खुरासणीची फुले आणि झाड शेतकरी व जंगलातील प्राण्यांपासून संरक्षण म्हणून पाहतात. म्हणून घटस्थापनेच्या काळात आदिवासी भागात घरातील देवीच्या घटांना रोज खुरासणीची माळ अर्पण केली जाते, अशी पारंपरिक कथा आहे.

पारंपरिक गाणी
गणेशोत्सवानंतर जास्वंद, पारिजातक यांसारख्या फुलांचा बहर संपल्यावर नवरात्रोत्सवात ग्रामीण आणि आदिवासी भागात खुरासणीच्या फुलांना विशेष महत्त्व मिळते. घटस्थापनेच्या वेळी आदिवासी भागातील महिला खैर, साग झाडांच्या टिपऱ्या घेऊन गाणी गातात, ज्यात खुरासणीच्या फुलांचा उल्लेख असतो. ‘घट बसले बसले, घट अमृताचे, माळा ओवल्या, पिवळ्या खुरासणीच्या’ अशी पारंपरिक गाणी या प्रसंगी गायली जातात. ही ग्राम्य, आदिवासी संस्कृती टिकवण्याची एक महत्त्वाची परंपरा आहे, जी आता कमी होत आहे, अशी खंत प्राचार्य गोखंडे यांनी व्यक्त केली.