भोंडाई नृत्यातून आदिवासी संस्कृतीचे दर्शन

टोकावडे, ता. २५ (बातमीदार) : महाराष्ट्रात अनेक आदिवासी जमाती राहतात आणि त्या प्रत्येक जमातीची स्वतःची वेगळी संस्कृती, सण-उत्सव आणि नृत्यप्रकार आहेत. ठाणे जिल्ह्यातील ठाकर-ठाकूर ही आदिवासी जमात त्यांच्या सांस्कृतिक वेगळेपणाला जपण्यासाठी भोंडाई आणि कामडी नृत्याचा उपयोग करत आहे; मात्र आधुनिक युगात या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचा विसर होत चालल्याचे दिसत आहे. तरीही भोंडाई नृत्याद्वारे या संस्कृतीचे जतन केले जात आहे.

नवरात्रोत्सवात भोंडाई नृत्य हे ठाकर आदिवासी समाजातील स्त्रियांचे विशेष वैशिष्ट्य ठरते. नवरात्र सणाच्या काळात आदिवासी स्त्रिया भोंडाईराणीच्या पोशाखात समाजामध्ये नृत्य करण्यासाठी तयार होतात. या नृत्यात निसर्गातील फुले आणि झाडांना समर्पित अनेक पंक्ती आणि गीत असतात. भोंडाईराणी कोण आहे? हा प्रश्नही अनेकांना पडतो. प्राचीन काळापासून दांडीया हा लोकनृत्य प्रकार प्रचलित असून, त्याचाच प्रभाव घेऊन या ठाकर जमातीतील स्त्रिया भोंडाई नृत्यात सहभागी होतात. यात लहान मुलींपासून वृद्ध स्त्रियांपर्यंत सगळ्यांचाच सहभाग असतो. भोंडाईराणी गावोगावी जाऊन नृत्य सादर करते. त्यांच्या हातात शिसवाच्या झाडापासून बनवलेल्या टिपऱ्या असतात आणि केसांमध्ये रानफुले लावलेली असतात. पायातील पैंजण आणि टिपऱ्यांच्या मधुर तालामुळे नृत्याला मनमोहक रंगत येते.

‘अलक पलक भोंडाईराणी! भोंडाईला जिकाण घातली आम्ही नाय पायला!’ अशा गाण्यावर नृत्याची झलक पाहायला मिळते. या नृत्यात भोंडाईराणीची तर्कबुद्धीही तपासली जाते. आदिवासी स्त्रिया एकमेकांच्या भोवती गोल रिंगण तयार करतात, मध्यभागी भाताचे लोंगे आणि खुरासण्याने सजवलेला कळश ठेवतात. हातात टिपऱ्या घेऊन गाणे गुणगुणत नृत्य करत असतात. टोपलीखाली घरातील एखादी वस्तू लपवली जाते आणि भोंडाईराणीने ती ओळखायचा प्रयत्न करायचा असतो.

मिळालेल्या धान्यापासून लाडू
भोंडाई नृत्य हे एक अत्यंत समृद्ध आणि सुंदर नृत्य असून, यात पाच किंवा त्याहून अधिक स्त्रिया सहभागी होऊ शकतात. पूर्वी प्रत्येक घराच्या अंगणात हा नृत्यप्रकार प्रचलित होता, पण आज जागेअभावी फक्त काही ठरावीक ठिकाणीच हे नृत्य सादर होते. नृत्यानंतर भोंडाईला बिरदारी म्हणून तांदूळ, नाचणी आणि पैशाच्या स्वरूपात देणे या प्रथेने आदिवासी एकत्र येऊन हा सण साजरा करतात. मिळालेल्या धान्यापासून लाडू बनवून ते गावात वाटले जातात. मुरबाड, धसई, टोकावडे, सरळगाव या ठिकाणी नवरात्री उत्सवात भोंडाई नृत्य सादर केले जाते. हा नृत्य प्रकार सांस्कृतिक वसाचा एक आगळावेगळा नमुना आहे, जो विसरत जाणाऱ्या पिढीसाठी सांस्कृतिक वारसा म्हणून जपणे अत्यंत गरजेचे आहे.