कंधार ( जि. नांदेड) : महाराष्ट्रासह (Maharashtra) तेलंगणा, कर्नाटक राज्यात प्रसिद्ध असलेले उमरज (ता.कंधार) (Nanded) येथील संत नामदेव महाराज मठ संस्थान अध्यात्माबरोबरच लालकंधारी गायींचे संगोपन केंद्र म्हणूनही ओळखले जाते. संस्थानच्या घागरदरा, उमरज आणि आंध्र प्रदेशमधील (Andhra Pradesh) शाखांमध्ये भाकड गायींचे संवर्धन केले जाते. गोशाळेच्या माध्यमातून या शाखांमध्ये विनामूल्य लालकंधारी गायींची सेवा करण्याचे कार्य श्रद्धेने जोपासले जाते. पशुपालकांसाठी या गोशाळा आधार बनल्या आहेत. नांदेड जिल्ह्यातील कंधार तालुका लालकंधारी जनावरांचे उगमस्थान आहे. या जनावरांना राष्ट्रीयस्तरावर मान्यता आहे. या जनावरांच्या संवर्धनासाठी शासनातर्फे प्रयत्न झाले. तालुक्यातील गऊळ येथे १९८७ मध्ये लालकंधारी जनावरांचे (Lalkandhari Cow) संवर्धन केंद्र स्थापन केले. मात्र पशुसंवर्धन विभागाच्या उदासीनतेमुळे काही वर्षांतच ते बंद पडले. आता येथे पशुवैद्यकीय दवाखाना श्रेणी-एक सुरू आहे. पसुसंवर्धन विभागांतर्गत जिल्हास्तरावर काम करणाऱ्या यंत्रणेकडे देशी गोवंश संवर्धनाची जबाबदारी असते.

सतराव्या शतकात स्थापन झालेल्या उमरज येथील संत नामदेव महाराज मठसंस्थान १९७० पासून लालकंधारी गायी, कालवड आणि वळूचा सांभाळ करीत आहे. संस्थानच्या घागरदरा, उमरज येथील गोशाळेत परिसरातील सोमठाणा, दैठणा, पोखरणी, मारशिवणी, माळहिप्परगा, अडमाळवाडी, नांदूर येथील पशुपालकांकडून भाकड गायी दत्तक घेऊन त्यांची निगा राखली जाते. विशेष म्हणजे दुष्काळी स्थितीत पशुपालकांच्या गायींचे पालन केले जाते. दुष्काळ स्थिती ओसरल्यावर त्या परत केल्या जातात. जनावरांना औषध, सर्वप्रकारचे खुराक, सरकी, पेंड, मका, गहू, सोयाबीन, ज्वारी याचे मिश्रण करून खायाला घातले जाते. दुधाची आवश्यकता असणाऱ्यांना गायी सांभाळण्यासाठी मोफत दिल्या जातात. भाकड झाल्यावर त्या गोशाळांत सामावून घेतल्या जातात.

दुधाचा व्यवसाय नाही

गोशाळांत सर्व सेवा विनामूल्य केली जाते. गायीच्या दुधाचा व्यवसाय केला जात नाही. कालवड आणि वासरांना दूध पाजले जाते. संस्थानच्या विविध गोशाळांत गेल्या ५० वर्षांपासून शेकडो लालकंधारी गायींचे संगोपन सुरू आहे. गोमूत्रापासून गो अर्क आणि जीवामृत तयार केले जाते. उमरज संस्थान व्यतिरिक्त तालुक्यात मानसपुरी, पोखरभोसी, कुरुळा येथेही गोशाळा चालविल्या जातात.

हिंदू धर्मात गोमातेला पवित्र व महत्त्वाचे स्थान आहे. तिची पूजा केली जाते. गोमातेची हत्या होऊ नये म्हणून संत नामदेव महाराज मठसंस्थान उमरजच्यावतीने गेल्या अनेक वर्षांपासून विविध ठिकाणी गोशाळा स्थापन करून गोमातेचे संगोपन, संरक्षण केले जाते. सेवाकार्य म्हणून आम्ही हा उपक्रम राबवतो.

- संत एकनाथ गुरु नामदेव महाराज, मठाधिपती.