एखाद्या वाक्‍याच्या अर्थामागं धावण्याची प्रक्रिया किंवा ऊर्मी आयुष्याला दिशा देऊ शकते, यावर माझा विश्‍वास बसला तो एका घटनेमुळं. मी आठवी किंवा नववीत असताना ती घडली. कुठंतरी वाचलेल्या एका संदर्भावरून मी वडिलांना प्रश्‍न केला, ‘‘पूर्वीच्या काळी युद्धात पर्जन्यास्त्राने पाऊस पाडला, अग्निअस्त्राने होरपळून काढले, असे उल्लेख आढळतात. पर्जन्यास्त्राने केवळ तेवढ्याच भागापुरता पाऊस पाडणं कसं शक्‍य होत असेल?’’ वडील म्हणाले, ‘‘अत्यंत गहन आणि संशोधनाचा विषय आहे हा.

ताज्या बातम्यांसाठी डाऊनलोड करा ई-सकाळचे ऍप

तूच का यात संशोधन करत नाहीस? म्हणजे आम्हालाही कळेल हे कसं शक्‍य होत असेल ते.’’ तेव्हापासून संशोधन करावं, असं तीव्रतेनं वाटू लागलं. दहावीनंतर कोणती ‘साइड’ घ्यायची यावर घरी चर्चा सुरू झाली, तेव्हा संस्कृत संशोधनाचा विचार बोलून दाखवला. आश्‍चर्याची गोष्ट म्हणजे घरच्यांना हा निर्णय ऐकून सुखद धक्का बसला. ‘तुझे मित्र हे डॉक्‍टर किंवा इंजिनिअर होत असताना ९१ टक्के मिळवूनही तू संस्कृत संशोधनाचा निर्णय का घेतो आहेस’, असे प्रश्‍न मित्रमंडळी, ज्येष्ठ स्नेही यांच्याकडून येऊ लागले. आई-वडील दोघंही डॉक्‍टर; आणि मी संस्कृत संशोधनात करिअर करतोय याचं अनेकांना आश्‍चर्य वाटलं. हा तपशील सांगण्याचा हेतू असा, की विद्यार्थ्यांनी आपल्या आवडीच्या क्षेत्रात करिअर करताना आपल्या निर्णयावर ठाम असावं. मी जर त्या वेळी या सगळ्यांचं ऐकून आतल्या आवाजाला डावललं असतं, तर पश्‍चात्तापाशिवाय हाती काही आलं नसतं.

संस्कृतचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी मी तिरुपती विश्‍वविद्यालयात गेलो. तिथले संस्कृत पंडित आणि त्यांनी आत्मसात केलेलं ज्ञान यामुळं थक्क व्हायला झालं. संस्कृतबद्दलची माझी जिज्ञासा आणि तेथील पूरक वातावरण यामुळं आपला निर्णय चुकलेला नाही, हे लक्षात आलं. एकीकडं संस्कृतला मृत भाषा मानतात. ती बोलीभाषा नसल्यानं तिचा उपयोग नाही, असं म्हटलं जातं. पण, संस्कृतमधील ज्ञानभांडार अपार आहे. व्याकरणशास्त्रापासून विज्ञानापर्यंत आणि अलीकडं ज्याला ‘आर्टिफिशल इंटेलिजन्स’ असं संबोधलं जातं, त्या ‘एआय’पासून वैचारिक साहित्यापर्यंत अनेक विषयांचा ऊहापोह संस्कृतमध्ये आहे. उदाहरणच द्यायचं तर इंग्रजीतील ‘प्रिन्सिपॉल’ शब्द हा संस्कृत ‘प्रांशुपालः’शी साधर्म्य सांगणारा आहे. संशोधनानुसार त्यातूनच ‘प्रिन्सिपॉल’ची उत्पत्ती झाली आहे. अन्य भाषांचे दाखले हे पाठभेद असू शकतात. उर्दूतील ‘जालिम’ आणि संस्कृत ‘जाल्मः’ हे सधर्म शब्द आहेत. संस्कृतच्या प्राचीनतेचा विचार करता उर्दूवर त्याचा परिणाम झाला आहे. ‘आर्टिफिशल इंटेलिजन्स’ हा शब्द पाणिनीच्या ‘अष्टाध्यायी’शी संबंधित आहे. 

आकाशात इंद्रधनुष्य पाहून सगळ्यांची मनं उल्हसित होतात. हे सप्तरंग कसे उगवतात, त्याची शास्त्रशुद्ध माहिती संस्कृत श्‍लोकात दिली आहे. बृहत्संहितेमध्ये हा श्‍लोक आहे. ‘‘सूर्यस्य विविधवर्णाः पवनेन विघटिताः करा साभ्रे । वियति धनुः संस्थानाः ये दृश्‍यन्ते तदिन्धनुः ।।’’ त्याचा अर्थ ध्यानात घेतला तर इंद्रधनुष्य कसे पडते, ते ध्यानात येते. सूर्यकिरणातील विविध रंग, वायू आणि इतर नैसर्गिक कारणांमुळे विघटित होतात. त्यानंतर जे रंग दिसतात, ते धनुष्याकारात प्रदर्शित होतात, त्यालाच इंद्रधनुष्य म्हणतात. सध्याच्या काळात आपण ज्याला ‘लेन्स’ म्हणतो, त्याविषयीही संस्कृतमध्ये लेखन आहे. न्यायदर्शनामध्ये त्याविषयीचं विवेचन आहे. ‘‘अप्राप्यग्रहणं काचाभ्रपटल स्फटिकान्तरितोपलब्धेः ।’’ ज्या बारीक गोष्टी सामान्य दृष्टीने (naked eye) पाहू शकत नाही, त्या गोष्टी काच (glass), अभ्रपटल (mica) आणि स्फटिक (crystal) यांच्या आधारे सहजपणे बघू शकतो. अशा अनेक गोष्टींबाबत आपण संस्कृतमध्ये आधार शोधू शकतो. प्राचीन काळी भारतात जी ज्ञानसाधना सुरू होती, तिचा अभ्यास व्हायला हवा. ते जुनं झालं, असं म्हणून टाकाऊ मानण्याची प्रवृत्ती मला योग्य वाटत नाही. भारतीय संस्कृतीच्या प्राचीनतेचा आणि तिच्या महत्तेचा परिचय संस्कृत अभ्यासकांनी, पंडितांनी लिहून ठेवला आहे.

काळाच्या ओघात हे लेखन लयाला गेलं. संस्कृतचा अभ्यास करताना अशा अनेक गोष्टींची माहिती मिळत गेली. संस्कृतबद्दल बरेच गैरसमज आहेत. तथापि, आपण ती अभ्यासायला लागतो, तेव्हा तिच्या व्यापकतेचे दर्शन होते. 

भाषा ही संवाद आणि व्यवहारातून अधिकाधिक विकास पावते हे खरं; पण त्यासाठी तिचे अभ्यासक मोठ्या प्रमाणावर तयार व्हायला हवेत. संस्कृतचं पुनरुज्जीवन होणं आवश्‍यक आहे. वृथा अभिमान न बाळगता सांगायचं, तरी असं म्हणता येईल, की संस्कृतमधील वैचारिक समृद्धी इंग्रजीसह अन्य भाषांइतकीच विपुल आहे, किंबहुना त्याहून अधिक आहे. संस्कृतवर ‘अभिजनांची भाषा’ असा शिक्का मारण्यात आला, ही पोथ्या-पुराणांची भाषा असं संबोधण्यात येतं. वास्तविक, असं नाही. तशा धारणांमुळे अभ्यासकांचंच नुकसान झालं आहे.
(लेखक सोलापूरस्थित अभ्यासक आहेत)