ओडिशा राज्यातील मंदिरांची ओळख गेले काही आठवडे आपण करून घेतोय. आज या शृंखलेतले शेवटचे मंदिर आहे. पुढचे दोन-तीन आठवडे आपण जाणार आहोत छत्तीसगढला, तिथल्या अतिप्राचीन, पण अप्रसिद्ध मंदिरांची सफर करायला पण त्या आधी आपल्याला आज भुवनेश्वरचे सगळ्यात सुरेख मुक्तेश्वर मंदिर बघायचे आहे.

ओडिशा राज्यातील बहुतेक मंदिरे वालुकाश्मापासून बनवलेली आहेत. मुक्तेश्वर मंदिरही त्याला अपवाद नाही. ‘कलिंग मंदिरस्थापत्यात साकार झालेले एक सुंदर स्वप्न म्हणजे मुक्तेश्वर मंदिर असे प्रख्यात पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ एम एम गांगुली ह्यांनी मुक्तेश्वर मंदिराचे वर्णन केलेले आहे. उत्तर भारतातील नागर मंदिर-शैलीचा ओडिशा राज्यातील आविष्कार म्हणजे कलिंग स्थापत्यशैली. ओडिशाची राजधानी भुवनेश्वर येथील मुक्तेश्वर मंदिर हे साधारण नवव्या शतकात बांधले गेले. म्हणजेच कलिंग स्थापत्यशैलीच्या प्राथमिक व प्रगत या अवस्थांच्या सीमारेषेवरचे हे मंदिर आहे. ह्या शैलीची चरमसीमा पुढे कोणार्क आणि पुरीच्या मंदिरात गाठली गेली.

आपण आधीच्या लेखांमधून पाहिलेच आहे की कलिंग स्थापत्यशैलीत मंदिर शिखरांचे तीन उपप्रकार निर्माण झाले, रेखा, पीढा व खाखरा. ‘रेखा देऊळ’ या प्रकारात शिखराची बाह्याकृती उंच आणि निमुळती होत सलग आमलकापर्यंत जाते. ‘पीढा’ या प्रकारात छप्पर पायरीसदृश्य अनेक टप्प्यांचे किंवा मजल्यांचे मिळून होते तर ‘खाखरा’ म्हणजे गजपृष्ठाकार छप्पर असणाऱ्या शाला या आयताकार वास्तूचे कलिंग स्थापत्यशास्त्रातले रूप आहे. मुक्तेश्वर मंदिराचे शिखर रेखा पद्धतीचे तर बाहेरचा मंडप म्हणजे जगमोहन पीढा पद्धतीचा आहे.

भुवनेश्वरच्या जुन्या भागात लिंगराज मंदिराच्या जवळच असलेले हे मुक्तेश्वर मंदिर आकाराने खरेतर अगदीच छोटे आहे. लिंगराज किंवा जगन्नाथाच्या मंदिराची भव्यता येथे नाही. पण अप्रतिम कोरीव कामाने नटलेले हे मंदिर नाजूक कलाकुसर केलेल्या एखाद्या दागिन्यातल्या हिऱ्यासारखे भुवनेश्वरच्या मंदिरांच्या प्रभावळीत उठून दिसते. खरेतर हा एक मंदिर समूह आहे.

एकेकाळी ह्या जागेला सिद्धारण्य असे नाव होते. एका बाजूला मुक्तेश्वर मंदिर आणि दुसऱ्या बाजूला छोटी छोटी अनेक मंदिरे आहेत. अतिशय शांत आणि रमणीय असा हा परिसर आहे. जवळपासचे अनेक रहिवासी संध्याकाळी ह्या मुक्तेश्वर मंदिराच्या परिसरात फिरायला आलेले दिसतात.

मुक्तेश्वर मंदिराचे मंडपाचे म्हणजेच जगमोहनाचे छप्पर पिढा पद्धतीचे पायऱ्या पायऱ्यांनी बांधलेले आणि गर्भगृह म्हणजेच रेखा देऊळ पाच उभ्या भागात विभागलेले, म्हणजेच पंचरथ पद्धतीचे आहे. ह्या मंदिराचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे मुक्तेश्वर मंदिरासमोरचे तोरणद्वार. असे तोरणद्वार भुवनेश्वर मध्ये दुसऱ्या कुठल्याही मंदिरात नाही. मंदिरासमोर कोरीव कामाने विनटलेले दोन भक्कम खांब व त्यांवर धनुष्याकृती तुळई असे हे तोरण आहे. तोरणावर यक्ष-यक्षी, देवदेवता, गंधर्व ह्यांच्या शिल्पांची रेलचेल आहे. तोरणाच्या दोन्ही कमानीवर दोन अत्यंत सुंदर आणि कमनीय अश्या यक्षी पहुडलेल्या आहेत आणि त्यांच्या बाजूला अगदी जिवंतच वाटणारी दोन माकडे कोरलेली आहेत. अशी कोरीव तोरणे या काळातील मंदिरांमध्ये देशाच्या इतरही भागात बांधली जात. गुजरात मधील मोढेराच्या शिवमंदिरात असेच एक तोरण आहे.

मंदिराच्या इतर भागांवर अप्सरा, नाग-नागी, गजव्याल यांच्या मूर्तीचेही दर्शन होते. द्वारशाखेवर नवग्रह आहेत. देवळाच्या जंघा व इतर भागांवर अनेक शिल्पे कोरलेली आहेत त्यात उंदीर व मोर ही वाहने असणारे गणपती व कार्तिकेय, लकुलीश, नाग-नागी, सूर्य आणि श्रीविष्णू ही शिल्पे उल्लेखनीय आहेत. मुक्तेश्वर मंदिराचे दुसरे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे जगमोहनाच्या छतावर कोरलेले अप्रतिम वितानशिल्प. हे वितानशिल्प म्हणजे अप्रतिम कोरीवकाम केलेले आठ पाकळ्यांचे दगडी कमळ आहे. ह्या कमळाच्या सर्वात बाहेरच्या भागात प्रत्येक पाकळीवर एक अशा सप्तमातृका कोरलेल्या आहेत, आणि आठवा वीरभद्र. प्रत्येक मातृका तिच्या बाळासमवेत आहे.

जगमोहनाच्या कोरलेल्या जाळीदार खिडक्या म्हणजेच जालवातायने अत्यंत सुंदर आहेत. ह्याच कमळाच्या आतील भागात कार्तिकेय आणि श्री गणेश ह्यांच्या अप्रतिम मूर्ती कोरलेल्या आहेत. हे वितानशिल्प खरोखर केवळ अद्भुत आहे.

एकूणच मुक्तेश्वर मंदिराचा प्रत्येक कोपरानकोपरा अप्रतिम अशा नाजूक, रेखीव कोरीव कलाकुसरीने नटलेला आहे. हे शिवमंदिर असूनही मंदिरात नंदी नाही. गर्भगृहात शिवलिंग आहे ज्याची रोज पूजा होते. मंदिराचे प्रवेशद्वार पश्चिमेला आहे. कलिंगाच्या स्थानिक इतिहासाप्रमाणे हे मंदिर सोमवंशी राजा ययाती केसरी ह्याने नवव्या शतकात बांधवून घेतले. कलिंग स्थापत्यशास्त्राचे अभ्यासक वॉल्टर स्मिथ ह्यांच्या मते स्मिथ हा राजा म्हणजे सोमवंशी सम्राट ययाती महाशिवगुप्त असावा.

ह्या मंदिराचे पुरातत्त्व शास्त्रज्ञांनी अगदी भरभरून कौतुक केले आहे. जेम्स फर्गुसनने ह्या मंदिराला ‘ओडिशाच्या मंदिरांमधला एक सुंदर हिरा’ असे म्हटलेले आहे. मुक्तेश्वर मंदिर पाहिल्याशिवाय आपली कलिंग स्थापत्यशैलीची सफर पूर्णच होऊ शकत नाही. कलिंग स्थापत्य शैलीची ओळख करून देणारा आजचा हा शेवटचा लेख म्हणूनच मुक्तेश्वर मंदिरावर आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिर स्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)